By�oby jednak przesad� powo�ywanie si� na pojedynczych winowajc�w - �aden rz�d nie m�g�by dzia�a� w sytuacji, gdy kraj nie potrafi� wypracowa� sobie pomys�u na funkcjonowanie...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Konserwaty�ci mogliby - gdyby nie toczyli spor�w wewn�trznych - zbi� jeszcze wi�kszy kapita� polityczny na s�abo�ci labourzyst�w. Po ust�pieniu Douglas-Homea ich przyw�dc� zosta� Edward Heath, kt�ry poprowadzi� parti� do zwyci�stwa w wyborach w 1970 roku. Torysi byli bardzo podzieleni w swych opiniach na temat imigracji, Rodezji, �wiadcze� spo�ecznych i polityki dochodowej. Z chwil� gdy ich rz�d stan�� przed konieczno�ci� uporania si� z istniej�c� sytuacj� gospodarcz�, torysi potrafili wykaza� si� wyobra�ni� i w 1961 roku powo�ali do �ycia Narodow� Rad� 410 Rozwoju Gospodarczego, w kt�rej przedstawiciele biznesu, zwi�zk�w zawodowych oraz administracji pa�stwowej wypracowywali wsp�ln� polityk� ekonomiczn� kraju. Niestety, cia�o to nie spe�ni�o pok�adanych w nim nadziei. Pr�bowano r�wnie� utworzy� Narodow� Rad� Bud�etow�, lecz pomys� ten spali� na panewce, poniewa� zwi�zki zawodowe odm�wi�y uczestnictwa w jego pracach. Kryzys w Wielkiej Brytanii w najmniejszym stopniu dotkn�� sfer� polityki zagranicznej. Trwa� proces dekolonizacji: w latach pi��dziesi�tych niepodleg�o�� odzyska�y Ghana i Nigeria. Po nich przysz�a kolej na kraje Afryki Zachodniej, Malaje (1957) i Singapur (1959). Ustanowiona w 1958 roku Federacja Zachodnioindyjska po czterech latach rozpad�a si�. Z brytyjskiego punktu widzenia powa�niejszym problemem by�o za�amanie si� Federacji Afryki Centralnej w 1963 roku, kt�re w dwa lata p�niej doprowadzi�o do kryzysu w Rodezji. Wi�kszo�� bia�ych osadnik�w odm�wi�a przekazania swych funkcji czarnym Afryka�czykom, twierdz�c, �e polityka ta mo�e doprowadzi� do podobnego chaosu, jaki zapanowa� w Kongo. Rz�d brytyjski, zgodnie z rezolucj� ONZ, wprowadzi� sankcje gospodarcze, lecz kraje afryka�skie - obecnie partnerzy Anglii we Wsp�lnocie Brytyjskiej - za��da�y dodatkowo u�ycia si�y przeciwko premierowi �anowi Smithowi i jego rz�dom. W samej Wielkiej Brytanii pomys� przeprowadzenia akcji zbrojnej nie cieszy� si� popularno�ci�, w zwi�zku z czym gabinet Wilsona balansowa� mi�dzy dwiema skrajno�ciami, a kwestia rodezyjska na jaki� czas nabra�a znaczenia wykraczaj�cego daleko poza jej rzeczywist� warto�� dla polityki Wielkiej Brytanii. W innych krajach przekazywanie w�adzy odbywa�o si� bez wi�kszych zgrzyt�w; w 1964 roku niepodleg�o�� odzyska�y dwie ostatnie kolonie afryka�skie, Malta i Gujana Brytyjska, a po d�ugich wa�niach i wojnie domowej - tak�e Aden. Mimo silnych nacisk�w ze strony Hiszpanii Wielka Brytania nie mia�a zamiaru zwraca� Gibraltaru. Exodus Brytyjczyk�w z Cypru i Arabii Po�udniowej wywo�a� silne miejscowe zamieszki wewn�trzne; przez lata niejasne by�y konsekwencje brytyjskiej decyzji o opuszczeniu Zatoki Perskiej. Premierzy pa�stw Common-wealthu spotykali si� od czasu do czasu, lecz by�y to raczej imprezy towarzyskie ni� wydarzenia o istotnym znaczeniu politycznym. Niech�tnie my�lano o zrywaniu dawnych wi�zi, niemniej stary uk�ad mia� do�� ograniczone pole dzia�ania. W tej sytuacji cz�onkowie Wsp�lnoty Brytyjskiej niemal ca�kowicie przestali si� liczy� -wymieniano opinie, lecz nie podejmowano decyzji. 411 Brytyjska polityka zagraniczna i obronna uleg�a w okresie powojennym modyfikacjom, stosownie do ograniczonych zasob�w kraju i do spadku jego roli na �wiecie. By�o to przystosowanie niezwykle skomplikowane i cz�stokro� bolesne; stopniowo wycofano si� z pozycji wojskowych na zach�d od Suezu, zredukowano te� liczebno�� armii nad Renem. Zlikwidowano pob�r do wojska, a obrona kraju i wype�nianie zobowi�za� mi�dzynarodowych spoczywa�o teraz na ma�ej armii zawodowej. Wielka Brytania zbudowa�a swe w�asne urz�dzenia nuklearne, lecz nie mia�a dostatecznych �rodk�w finansowych na to, by konkurowa� z USA i ZSRR w dziedzinie rakiet. Prace nad w�asn� konstrukcj� Blue Streak przerwano w 1960 roku z powodu zbyt du�ych koszt�w jej budowy. Zarzucono tak�e wsp�lny ameryka�sko-angielski projekt Skybolt i Wielka Brytania sta�a si� niemal bez reszty uzale�niona od pocisk�w podwodnych Polaris oraz od ameryka�skich rakiet i samolot�w, co czyni�o niezbyt wiarygodn� jej si�� odstraszania atomowego. Kolejne rz�dy przejawia�y w swej polityce ogromn� ostro�no�� i wyra�n� niech�� do samodzielnego podejmowania jakichkolwiek powa�niejszych inicjatyw. Ostro�no�� ta w oczywisty spos�b kontrastowa�a z bulwersuj�cymi, lecz w ostatecznym rozrachunku bezskutecznymi poczynaniami de Gaullea. Zar�wno konserwaty�ci, jak labourzy�ci wsp�lnie wyznawali zasad� kierowania si� rozs�dkiem na arenie mi�dzynarodowej i unikania si�y w rozwi�zywaniu konflikt�w. Brytyjczycy przejawiali du�� gotowo�� mediacyjn� w kontaktach Wsch�d-Zach�d i P�noc-Po�udnie, do poszukiwania kompromisowych rozwi�za� dla zwa�nionych stron. Wed�ug nich Amerykanie dysponowali, co prawda, si�� i pieni�dzmi, niemniej brakowa�o im do�wiadczenia w rozwa�nym dzia�aniu w skomplikowanych sytuacjach mi�dzynarodowych i dlatego mogliby wiele skorzysta� z rad Brytyjczyk�w. Jednak�e owe szczeg�lne stosunki pomi�dzy Londynem a Waszyngtonem z czas�w drugiej wojny �wiatowej, utrzymywane jeszcze przez dwa nast�pne dziesi�ciolecia, teraz si� rozmy�y. Ameryka�skiej polityce zagranicznej brakowa�o bardziej stanowczo�ci ni� rad (z kt�rych zreszt� niewiele wynika�o), a ZSRR wola� prowadzi� rozmowy z USA bez �adnych po�rednik�w. Wizyta Macmillana w Moskwie i p�niejsze cz�ste wyjazdy Wilsona do Rosji nie mia�y zatem �adnych powa�nych konsekwencji politycznych; podobnie nigdy nie dosz�o do skutku wielokrotnie zapowiadane poszerzenie kontakt�w handlowych 412 Wielkiej Brytanii z ZSRR, mimo �e brytyjskie firmy bez w�tpienia mog�yby na tym sporo skorzysta�. Wielka Brytania - w odr�nieniu od USA - nawi�za�a stosunki dyplomatyczne z Chinami, aczkolwiek nadzieje na ich zacie�nienie i na wywieranie jakiego� cho�by niewielkiego wp�ywu na Pekin spe�z�y na niczym. Chi�czycy n�kali brytyjskich dyplomat�w i dziennikarzy, stosowali wobec nich areszt domowy, a Londyn niewiele m�g� zdzia�a�, by ul�y� ich doli czy spowodowa� ich uwolnienie. Foreign Office pr�bowa� rozwija� kontakty z poszczeg�lnymi pa�stwami komunistycznymi, lecz z racji bardzo ograniczonej swobody dzia�ania bezpo�rednie efekty tych stara� by�y niewielkie. Postawa tych pa�stw nie stanowi�a zbytniej zach�ty dla brytyjskiej lewicy, a oznaki sympatii ze strony kraj�w Trzeciego �wiata jakby zacz�y s�abn��