Do pr�b takich nale�a� przede wszystkim s�ynny mnemotechniczny czterowiersz, w kt�rym kolejnym trybom czterech figur sylogistycznych przydano nazwy jedno- znacznie...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

(por. Kotarbi�ski, 1961). Podany przez nas na stronie 22 pierwszy przyk�ad sylogizmu kategorycznego (kruki) jest egzem- plifikacj� najbardziej eleganckiego, wed�ug logik�w, trybu sylogistycznego �Bar- bara": �Wszystkie A s� B" (AaB), �Wszystkie B s� C" {BaC), przeto �Wszystkie A s� C (AaC). Przyk�ad drugi (bokserzy) zaczerpni�ty zosta� z pracy psychologa brytyjskiego Johnsona-Lairda (Johnson-Laird i Bara, 1984) i przynale�y do czwar- tej figury sylogistycznej, trybu �Fe s a po": ��adne A nie jest B" (AeB), �Wszystkie B s� C" {BaC), przeto: �Niekt�re C nie s� A" {CoA). Mnemotechniczne wierszyki obci��a�y pami��, a nadto w nik�ym tylko stop- niu pozwala�y zrozumie� istot� zasad poprawnego rozumowania. Pr�b� bardziej udan�, a temu samemu celowi s�u��c�, mia�y si� okaza� osiemnastowieczne diag- ramy matematyka szwajcarskiego Leonarda Eulera, kt�ry - poproszony o udziele- nie korespondencyjnego kursu logiki pewnej niemieckiej ksi�niczce - natrafi� (jak �atwo mo�na by�o tego oczekiwa�) na znaczn� oporno�� umys�u swej uczennicy w przyswajaniu owych koniecznych prawd. Zdeterminowany Euler skonstruowa� w�wczas �pomoc dydaktyczn�" w postaci graficznego zapisu tre�ci poszczeg�lnych przes�anek sylogizm�w. Ilustruje to rysunek 1. Przes�anka Diagramy Eulera (� e) 0� a: ka�de A jest B + + i: niekt�re A sa B + + + + o: niekt�re A nie sa B + + + a: �adne A nie sa B + Rysunek 1. Diagramy Eulera (wg Adams, 1984) Odpowiednie reprezentacje graficzne dw�ch przes�anek sylogizm�w i wyob- ra�enie sobie ich mo�liwych kombinacji mia�y u�atwia� wyprowadzenie poprawnej konkluzji. Zadanie to, jak jednak wida� z przedstawionego wykresu, nie nale�y do naj�atwiejszych. Trzy spo�r�d czterech zda� tworz�cych przes�anki daj� si� przed- stawi� za pomoc� wi�kszej ni� jeden liczby wykres�w, a przes�ance typu �i" (niek- t�re A s� B) odpowiadaj� a� cztery diagramy, czyli cztery mo�liwe umys�owe modele tej przes�anki. Poprawno�� wnioskowa� zale�y zatem w znacznym stopniu od u�wiadomienia sobie liczby mo�liwych interpretacji zda� wyst�puj�cych w obu przes�ankach oraz w ich mo�liwych kombinacjach. 34 item dziw- cji czego� i� �wczes- rzes�anek. terowiersz, jwy jedno - I konkluzji: dany przez jest egzem- lego ,,Bar- �Wszystkie psychologa y do czwar- �Wszystkie tylko stop- >b� bardziej ieczne diag- y o udziele- natrafi� (jak :j uczennicy konstruowa� zczeg�lnych ��.d^l^KB m�w i wyob- lie poprawnej nie nale�y do laj� si� przed- ypu �i" (niek- we umys�owe ;znym stopniu ij�cych w obu Wyniki bada� prowadzonych przez wspomnianego ju� psychologa brytyjskie- go z Cambridge, Johnsona-Lairda, pokazuj� jednoznacznie, �e liczba b��d�w pope�nianych w zadaniach sylogistycznych ro�nie wraz z liczb� mo�liwych umys�o- wych reprezentacji znaczenia zda� zawartych w przes�ankach (Johnson-Laird, 1983). Warunkiem poprawno�ci wnioskowa� dedukcyjnych (a wi�c warunkiem racjonalno�ci wniosk�w) okazuje si� zatem przede wszystkim umiej�tno�� tworze- nia niezb�dnej liczby alternatywnych interpretacji znacze� przes�anek, z kt�rych wniosek si� wyprowadza3. Bardziej skomplikowane, ni� w przypadku wnioskowa� dedukcyjnych, jest ustalenie kryteri�w racjonalno�ci zawodnych, czyli indukcyjnych sposob�w wnios- kowania. Z wnioskowaniami takimi mamy do czynienia na co dzie�, zawsze wtedy, gdy z obserwowanych przez nas fakt�w usi�ujemy dociec racji ich zaistnienia, a wi�c np. gdy staramy si� zinterpretowa� przyczyny czyjego� zagadkowego wobec nas post�powania, gdy lekarz obserwuj�c symptomy choroby stara si� postawi� naj- trafniejsz� diagnoz�, gdy badacz ocenia, czy uzyskane przeze� w eksperymencie wyniki potwierdzaj� jego hipotez�, czy wreszcie gdy detektyw usi�uje na podstawie dost�pnych mu poszlak zidentyfikowa� to�samo�� mordercy. W istocie zreszt� wnioskowanie indukcyjne przypomina nieco rozwi�zanie zagadki kryminalnej: znany jest wynik, pozostaje odpowied� na pytanie, czego jest on �wiadectwem. Zagadnieniu racjonalno�ci zawodnych sposob�w wnioskowania po�wi�ci� osobn� rozprawk� najbardziej chyba �psychologizuj�cy" z polskich logik�w, Kazi- mierz Ajdukiewicz (1958). Proces wnioskowania nazwa� w niej Ajdukiewicz �czynnos'ci� my�low�", a racjonalno�� tego procesu uto�sami� z czynno�ci� albo decyzj� racjonaln�, a zatem zdefiniowa� go w spos�b znany nam ju� z poprzednich rozwa�a� jako �taki proces wnioskowania, kt�rego bilans zysk�w i strat wynik�ych z dzia�a� opartych na wnioskach uzyskanych tym sposobem z przes�anek prawdzi- wych nie jest - na d�ug� met� - ujemny" (Ajdukiewicz, 1958, s. 288). Innymi s�owy, uzyskany indukcyjnie wniosek b�dzie racjonalny, je�eli oparte na nim dzia�ania podmiotu przynios� mu korzystne rezultaty. Poniewa� jednak wniosko- wanie indukcyjne nie jest wnioskowaniem pewnym, przeto formu�owane na jego podstawie wnioski musz� mie� charakter probabilistyczny, tzn. okre�la� jedynie szans� prawdziwo�ci wniosku. Regu�ami racjonalnego wnioskowania zawodnego, czyli zasadami formu�owa- nia probabilistycznych wniosk�w indukcyjnych, zajmuje si� specjalny dzia� logiki - logika indukcji. Podstawow� regu�� wyprowadzenia wniosk�w z dost�pnych podmiotowi przes�anek czyni si� tutaj tzw