Funkcj� t� pe�ni�a jednak na odleg�o��, gdy� a� do pocz�tku III w...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

po Chr. obowi�zywa�a zasada, �e w Italii, sercu Imperium, nie mo�e stacjonowa� wojsko. Porz�dku w Rzymie i Italii strzeg� odr�bny korpus pretorian�w, czuwaj�cy r�w- nie� nad bezpiecze�stwem cesarza. Tym, co odr�nia�o pryncypat od innych monarchii absolutnych, by� brak dworu i dworzan. Cesarze rekrutowali swych g��wnych wsp�pra- cownik�w spo�r�d cz�onk�w senatu, jak dawniej z�o�onego z by�ych urz�dnik�w. Szczeg�lna rola senatu wynika�a z faktu, �e cesarze �wiado- mie zrezygnowali z pe�nej kontroli nad jego sk�adem. Wprawdzie wy- suni�ci przez nich kandydaci mieli nominacj� w kieszeni, ale co roku cz�� urz�dnik�w wy�aniano drog� autentycznych wybor�w. Nast�pca Augusta przeni�s� prawo wyboru urz�dnik�w ze zgromadzenia na se- nat, czyni�c go cia�em samoodnawiaj�cym si�. Prowincje dawno podbite, tzw. prowincje ludu rzymskiego, by�y, jak za Republiki, zarz�dzane przez namiestnik�w wyznaczanych przez se- nat. Te za�, w kt�rych stacjonowa�o wojsko, tzw. prowincje cesarskie, pozostawa�y pod wy��czn� kontrol� cesarza, kt�ry jednak wyznacza� namiestnik�w niemal wszystkich tych prowincji spo�r�d by�ych konsu- l�w i pretor�w. Senat pozosta� te� g��wnym forum, na kt�rym cesarze dyskutowali sprawy pa�stwowe i po konsultacji z kt�rym podejmowali decyzje. Wprawdzie byli i tacy, kt�rzy ograniczali si� do zasi�gania rady swego najbli�szego otoczenia, ale post�powanie takie uchodzi�o za objaw tyranii, za cech� z�ego cesarza. Instytucje polityczne i ich przemiany Sprawna administracja olbrzymiego Imperium wymaga�a wi�kszyd kadr, ni� by� ich w stanie dostarczy� senat. St�d obok senatorskie powsta�a stopniowo hierarchia urz�dnik�w powo�ywanych przez cesa r�y ze stanu ekwit�w. Niekt�rzy z nich, zw�aszcza dwaj prefekci pr� torium (dow�dcy pretorian�w) oraz szefowie g��wnych biur admini stracji cesarskiej, szybko zyskali wi�ksze znaczenie ni� najwa�niejs senatorzy, ale presti�em zdecydowanie ust�powali tym ostatnim. Naj wy�sz� nagrod�, jak� cesarz m�g� przyzna� ekwicie za s�u�b� u sweg< boku, by�o wpisanie go na list� senator�w. Liczba cz�onk�w obu stan�w, piastuj�cych ka�dego roku funkcje pa� stwowe, ros�a bardzo powoli. Pod koniec II w. w Rzymie, Italii i prowin cjach by�o ich ok. 300, po po�owie senator�w i ekwit�w. Do pomoc' mieli pewn� liczb� ni�szych funkcjonariuszy, g��wnie niewolnik�v i wyzwole�c�w cesarskich, nie daj�c� si� ustali�, ale z pewno�ci� nii przekraczaj�c� kilkunastu tysi�cy. Tajemnica faktu, �e gigantyczni Imperium przez ponad 200 lat by�o sprawnie administrowane prze. bardzo szczup�y aparat i panowa� w nim niemal nieprzerwany pok� (mimo skoncentrowania wi�kszo�ci wojsk na granicach), wynika�a z tego �e g��wne zadania administracyjne wykonywa�y miasta (zob. s. 118). Nast�pstwo w�adzy cesarskiej za pryncypatu System polityczny i ideologi� pryncypatu odbija� spos�b obejmowani; w�adzy przez nowego cesarza. Pierwszym etapem by�a aklamacja - obwo�anie przysz�ego cesarza imperatorem przez �o�nierzy, po��czont ze z�o�eniem na jego imi� przysi�gi wojskowej. W Rzymie aklamacj dokonywali pretorianie, ale powtarzano j� we wszystkich jednostkaci armii. Z kolei senat uchwala� przyznanie nowemu imperatorowi god no�ci, kt�re dawa�y mu pe�ni� w�adzy cesarskiej. Na koniec zbierak si� zgromadzenie, kt�re zatwierdza�o uchwa�� senatu, nadaj�c jej moc ustawy. Pryncypat nie by� wi�c dziedziczn� monarchi�, cho� w prakty ce po �mierci cesarza w�adz� przejmowa� bez trudno�ci wyznacze�) przeze� nast�pca (naturalny lub adoptowany). Gdy w chwili �mierci cesarza brakowa�o oczywistego nast�pcy, o jegc wyb�r mogli si� pokusi� pretorianie, kt�rzy jako pierwsi dokonywa� aklamacji, oraz senat, kt�ry uchwala� przyznanie w�adzy. Kluczowe by�a jednak postawa wojsk prowincjonalnych. Ot� w oczach armi Cesarstwo ok. 200 r. przed Chr. Umieszczenie legionu koto Rzymu, wbrew zasadzie, i� w Italii nie stacjono- wa�o regularne wojsko, mia�o na celu sprawowanie kontroli nad pretoria- nami po ich buncie w 192 r., kiedy to zamordowali mianowanego przez senat cesarza i wynie�li w�asnego kandydata, co doprowadzi�o do wojny domowej. prawowitym cesarzem by� wybraniec senatu. Namiestnicy prowincji, w kt�rych stacjonowa�o wojsko, sami b�d�c senatorami wysokiej ran- gi, bez oporu zaprzysi�gali na jego imi� podleg�e im oddzia�y. W ten spos�b senat spe�nia� kolejn� niezmiernie wa�n� funkcj�: zapewnia ci�g�o�� legalnej w�adzy w sytuacjach kryzysowych. Je�eli pretorianie usi�owali wykorzysta� fakt, �e stanowili jedyn� si�? zbrojn� w Rzymie, by narzuci� Imperium swojego kandydata, wojska Instytucje polityczne i ich przemiany prowincjonalne odmawia�y mu uznania i obwo�ywa�y w�asnych cesa- rzy. Prowadzi�o to do niezwykle krwawych wojen domowych, ponie- wa� ka�da z g��wnych armii usi�owa�a przeforsowa� swego kandyda- ta. Autorytet senatu sprawi� jednak, �e podczas pierwszych 250 lal istnienia Cesarstwa sytuacja taka zdarzy�a si� tylko dwa razy, w latach 69-70 i 193-197. System ten dzia�a� prawie bez zak��ce�, jak d�ugo trwa� pok�j rzym- ski. Pocz�tkiem jego ko�ca by� wzrost zagro�enia zewn�trznego, kt�ry zmusi� cesarzy, dot�d niemal nieopuszczaj�cych Rzymu i Italii, dc sp�dzania coraz wi�kszej ilo�ci czasu na granicach. �mier� cesarze w odleg�ej prowincji stwarza�a na szczycie w�adzy pr�ni�, kt�r� nale- �a�o wype�ni� jak najszybciej, bez ogl�dania si� na senat. W ten spo s�b w roli rozdawc�w godno�ci cesarskiej coraz cz�ciej wyst�powa� zawodowi oficerowie. Pocz�tkowo wyb�r ich pada� na przedstawiciel tradycyjnej elity. W 268 r. wszak�e, podczas najwi�kszego nasilenie walk z wrogami zewn�trznymi, grupa oficer�w usun�a prawowitego cesarza i da�a w�adz� jednemu ze swego grona. Senat bezpowrotnie przesta� by� elit� w�adzy - rozpocz�a si� epoka cesarzy wojskowych P�ne Cesarstwo - centralizacja i podzia� Kryzys miast w III w., erozja ich autonomii, a tak�e zwi�kszone wy magania w�adzy centralnej przekszta�ci�y Cesarstwo ze zbioru tysi�cy samor-z�dnych wsp�lnot miejskich pod zwierzchnictwem monarcha o nieograniczonej w�adzy w pa�stwo biurokratyczne. Pomi�dzy cen trum w�adzy politycznej a lokalnymi spo�eczno�ciami usadowi� sit wielostopniowy aparat urz�dniczy. Cesarze stracili ostatnie atrybuty urz�dnik�w republika�skich: otoczeni ceremonia�em dworskim przeje tym z Persji, rz�dzili jako boscy namiestnicy. Pe�na centralizacja wiel kiego i - jak wszelka biurokracja - stale rosn�cego aparatu w�adza okaza�a si� jednak niemo�liwa z powodu ogromu Imperium, co ju. wcze�niej doprowadzi�o do wsp�rz�d�w kilku cesarzy (zob. s