I oto m�odzi Wandejczycy maj� dobrowolnie wybra� barw�, w kt�rej wyst�pi�...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Artyku� p. Leblond wyja�nia i t� spraw�. Pewna "kokieteria" nie pozosta�a bez wp�ywu na decyzje. W gr� wchodzi� wzgl�d na pi�kno mundur�w... Sto kilkadziesi�t lat temu pu�ki republika�skie chadza�y w �achmanach, ale przepisowe ich stroje b�yszcza�y b��kitem, wy�ogami, szamerunkami, nawet szeregowiec mia� fr�dzlaste naramienniki. Wiedza o tym �agodzi, jak wida�, uprzedzenia natury politycznej, "moguntczycy" A.D. 1967 nie ulegn� w swych wioskach ostracyzmowi. Temat przedstawienia upatrzono sobie jednak w bitwie bardzo zaszczytnej dla tej strony, co przegra�a wojn�. Nie rozpacza�em, �e nie b�dzie mi dane ogl�da� widowiska pod Torfou. By�o troch� tak jak z brakiem zainteresowania dla filmowych wersji powie�ci historycznych. Ma si� w�asne plastyczne wyobra�enie zar�wno N�dznik�w, jak Wojny i pokoju i przykro raczej rozstawa� si� z nim. Podejrzewam nawet, �e u zajmuj�cego si� przesz�o�ci� literata pasja tworzenia w�asnych wyobra�e� rozstrzyga o samym zami�owaniu do historii. S�owo pisane, podobnie jak s�uchowisko radiowe, ma to do siebie, �e zniewala do pracy fantazj� odbiorcy. Istnieje tyle dok�adnie wizji Salammb , ilu by�o czytelnik�w tego utworu Flauberta, zmuszonych przez autora do indywidualnych wysi�k�w. Film i telewizja chc� ca�kowicie sobie podporz�dkowa� odbiorc�, usypiaj� jego wzrokow� wyobra�ni�. Nie jestem wrogiem tych wynalazk�w. S� jednak dziedziny, w kt�rych pragn� pozosta� sam na sam - o ile to w og�le mo�liwe - z tematem i jego wszechstronn� tre�ci�. Zapowied� wystawienia w Wandei "�ywych obraz�w", sympatyczny ton artyku�u i wynurze� organizator�w pasowa�y do tego, co dane mi by�o pozna� przy innej okazji. Publiczno�� tutejsza zdaje si� odznacza� szczeg�lnym sposobem reagowania na tego rodzaju widowiska. Wolno mi przypuszcza�, �e Niebiosa wynagrodzi�y mnie za w�a�ciwy spos�b zachowania si�. Na cmentarzu Pere-Lachaise zapragn��em obejrze� miejsca wiecznego spoczynku marsza�k�w Napoleo�skich, wiedz�c za� co� nieco� o francuskich obyczajach, obszed�em sobie wko�o grobowiec Franciszka Lefebvre. Nie omyli�em si�, na odwrotnej stronie monumentu widnia�a tablica po�wi�cona pami�ci czcigodnej ma��onki zdobywcy Gda�ska. Wkr�tce potem afisze donios�y, �e na dziedzi�cu Pa�acu Inwalid�w wystawiona zostanie Madame Sans-Gene Wiktoryna Sardou. Szeregi krzese� wype�ni�y ca�y ogromny podw�rzec, lecz nie by�o ani jednego wolnego miejsca. Zacz�o si� od pokazania bitwy sankiulot�w z gwardi� szwajcarsk�, na pocz�tku trzeciego aktu od bramy wjazdowej ruszy�a �rodkowym przej�ciem ku scenie ba�niowa kawalkada. Otwiera� j� Napoleon na swym siwym "Marengo", za nim - r�wnie� konno - dobry pluton wyz�oconych marsza�k�w i genera��w, dalej orkiestra fantastycznie kolorowych huzar�w gwardii. - Publiczno�� przyjemnte oszala�a, popad�a w radosn� beztrosk�. Wyra�nie w niej zagra�y przychylne emocje. Ci, co mieli miejsca przy samym przej�ciu, widz�c dobrze, zapragn�li jeszcze lepiej, powskakiwali wi�c na krzes�a. Ch�ralne okrzyki pokrzywdzonych - assis! assis! - zmieszane z d�wi�kami gwardyjskich waltorni i puzon�w, utworzy�y chora� weso�y i znamienny. W ca�ym �wietnym przedstawieniu najciekawsze by�o zachowanie si� widz�w w pomienionej chwili. Nie pope�ni�em chyba b��du przewiduj�c, �e podobna atmosfera otoczy widowisko pod Torfou. Istot� jej stanowi� si� zdaje zasadnicza �yczliwo�� wobec historii jako takiej, wobec ca�ej przesz�o�ci narodu, postawa nie wykluczaj�ca wcale skrajnej nawet r�nicy ocen, pogl�d�w. Ka�demu z nas s�u�y� powinna ca�a paleta barw. Wolno z niej wybiera� - jedne tendencje, wydarzenia czy postacie obdarza� r�em anielskim, inne czerni�. Kto si� zdecyduje macza� p�dzel w kolorach zbyt przepisowych czy pryncypialnych, uczyni to na w�asne autorskie ryzyko. Nie wolno tylko zamazywa� wapnem, aby w og�le nie by�o wida�, skazywa� na zapomnienie. Dyktatorskie rz�dzenie wiedz� o przesz�o�ci zalicza si� do znanych i w gorzej ni� smutny spos�b skutecznych �rodk�w kierowania tera�niejszo�ci�. Je�li chodzi o szacunek dla prawdy historycznej, Francja dzisiejsza posun�a si� imponuj�co daleko, skoro ko�o Saint-Privat w Lotaryngii nadal stoi ci�ki blok kamienny z niemieckim napisem ku czci zwyci�stwa w sierpniu 1870 roku odniesionego przez gwardi� prusk� nad korpusem marsza�ka Canrobert. Dzi�ki temu, �e ocala�, monument ten gruntownie zmieni� przeznaczenie i charakter. Przesta� czci� dawn� wojn�, sta� si� pomnikiem kulturalnego post�powania gospodarzy kraju, W 1791 roku Konstytuanta specjalnym dekretem udost�pni�a wszystkim Luwr i zawarte w nim skarby sztuki