Po przeciwnej stronie Gangesu, kt�ry jest w tym miejscu szeroki, rozlewny i leniwy, ci�gn� si� rz�dy drewnianych stos�w, na kt�rych pal� si� dziesi�tki, setki zw�ok...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Kto ciekaw, za kilka rupii mo�e ��dk� podp�yn�� do tego gigantycznego, na wolnym powietrzu le��cego krematorium. Kr�c� si� tu p�nadzy, osmoleni m�czy�ni, ale tak�e wielu m�odych ch�opc�w, kt�rzy d�ugimi dr�gami poprawiaj� stosy w ten spos�b, aby powsta� lepszy cug i kremacja sz�a szybciej, bo kolejka zw�ok nie ma ko�ca, czekanie jest d�ugie. Coraz to grabarze zgarniaj� �arz�cy si� jeszcze popi� i spychaj� do rzeki. Jaki� czas szary py� unosi si� na falach, ale zaraz, nasycony wod�, tonie i znika. Ci�g dalszy za tydzie� "Podr�e z Herodotem" (3): Dworzec i pa�ac Ryszard Kapu�ci�ski 26-09-2003, ostatnia aktualizacja 26-09-2003 18:47 Pojecha�em jeszcze do Madrasu i Bangalore, do Bombaju i Chandigaru. W miar� tej podr�y nabiera�em prze�wiadczenia o deprymuj�cej beznadziei tego, co robi�, o niemo�no�ci poznania i zrozumienia kraju, w kt�rym by�em: Indie s� takie wielkie! Jak opisa� co�, co, jak mi si� wydawa�o, nie ma ni granic, ni ko�ca? Trzecia cz�� ksi��ki Ryszarda Kapu�ci�skiego O ile w Benares mo�na znale�� powody do optymizmu (szansa na oczyszczenie w �wi�tej rzece i dzi�ki temu poprawa stanu ducha i nadzieja zbli�enia do �wiata bog�w), to w zupe�nie inny nastr�j wprowadza nas pobyt na Sealdah Station w Kalkucie. Z Benares przyjecha�em tam kolej� i - jak si� przekona�em - by�a to podr� ze wzgl�dnego nieba do bezwzgl�dnego piek�a. Na stacji w Benares konduktor spojrza� na mnie i spyta�: - Where is your bed? Zrozumia�em, co do mnie m�wi�, ale widocznie wygl�da�em na takiego, kt�ry nie zrozumia�, bo za chwil�, ju� bardziej dociekliwie, powt�rzy� swoje pytanie: - Where is your bed? Okazuje si�, �e nawet �rednio zamo�ni, a co dopiero rasa tak wybrana jak Europejczycy, podr�uj� poci�gami z w�asnym ��kiem. Taki pasa�er zjawia si� na stacji ze s�ug�, kt�ry na g�owie niesie zwini�ty w rulon materac, koc, prze�cierad�o, poduszk� i inne baga�e. W wagonie (nie ma w nim �awek) s�u��cy mo�ci swojemu panu pos�anie, po czym znika bez s�owa, jakby rozp�yn�� si� w powietrzu. Mnie, wychowanemu w duchu braterstwa i r�wno�ci ludzi, ta sytuacja, w kt�rej kto� idzie z pustymi r�koma, a kto� inny niesie za nim materac, walizki i kosz z jedzeniem, wydawa�a si� nies�ychanie gorsz�ca, zas�uguj�ca na protest i bunt. Szybko jednak zapomnia�em o tym, bo kiedy wszed�em do wagonu, z r�nych stron odezwa�y si� g�osy wyra�nie zaskoczonych ludzi: - Where is your bed? By�o mi naprawd� g�upio, �e nie mia�em nic ze sob� pr�cz podr�cznej torby, ale sk�d mog�em wiedzie�, �e pr�cz wa�nego biletu powinienem tak�e mie� i materac? Zreszt� nawet gdybym wiedzia� i kupi� materac, to nie mog�em go nie�� sam, do tego musia�bym mie� s�u��cego. A co potem zrobi� ze s�u��cym? I co zrobi� z materacem? Tak, bo zauwa�y�em ju�, �e do ka�dego rodzaju przedmiotu i czynno�ci przypisany jest inny cz�owiek i �e cz�owiek �w czujnie pilnuje swojej roli i miejsca - na tym polega r�wnowaga tego spo�ecze�stwa. A wi�c kto inny przynosi rano herbat�, kto� inny czy�ci buty, jeszcze inny pierze koszule, zupe�nie inny zamiata pok�j - i tak w niesko�czono��. Bro� Bo�e poprosi� kogo�, kto prasuje koszul�, �eby przyszy� mi do niej guzik. Oczywi�cie mnie, wychowanemu itd., najpro�ciej by�oby samemu przyszy� guzik, ale w�wczas pope�ni�bym szalony b��d, gdy� pozbawi�bym szansy na jaki� zarobek tego, kto, zwykle obarczony liczn� rodzin�, �yje z przyszywania guzik�w do koszul. Spo�ecze�stwo to by�o pedantycznie, koronkowo unizanym splotem r�l i przydzia��w, zaszeregowa� i przeznacze�, i wymaga�o wielkiego do�wiadczenia, bystrej intuicji i wiedzy, �eby t� drobiazgowo utkan� struktur� przenikn�� i pozna�. *** Noc w tym poci�gu min�a mi bezsennie, poniewa� w starych, pochodz�cych z czas�w kolonii wagonach trz�s�o, rzuca�o, �omota�o i siek�o deszczem, kt�ry wpada� przez niedaj�ce si� zamkn�� okna. By� ju� szary, zachmurzony dzie�, kiedy wjechali�my na Sealdah Station. Na ca�ej tej olbrzymiej stacji, na ka�dym skrawku jej d�ugich peron�w, na �lepych torowiskach i okolicznych bagiennych polach siedzia�y albo le�a�y w strugach deszczu czy ju� po prostu w wodzie i b�ocie - bo by�a to pora deszczowa i rz�sista, tropikalna ulewa nie ustawa�a na chwil� - dziesi�tki tysi�cy ludzi. Co uderza�o od razu, to n�dza tych ludzi - wymok�ych szkielet�w, ich nieprzebrana ilo�� i - mo�e najbardziej - ich bezruch. Zdawali si� by� martw� cz�ci� tego ponurego, przygn�biaj�cego pejza�u, kt�rego jedynym �ywym elementem by�y strugi lej�cej si� z nieba wody. W zupe�nej bierno�ci tych nieszcz�nik�w by�a przecie� jaka�, co prawda rozpaczliwa, logika i racjonalno��: nie chowali si� przed ulew�, bo nie mieli gdzie - tu by� kres ich drogi - i nie os�aniali si� niczym, bo nic nie mieli. Byli to uchod�cy z zako�czonej ledwie przed kilku laty wojny domowej mi�dzy wyznawcami hinduizmu i muzu�manami, kt�ra towarzyszy�a narodzinom niepodleg�ych Indii i Pakistanu, a poci�gn�a setki tysi�cy, mo�e milion zabitych i wiele milion�w uciekinier�w. Ci ostatni b��kali si� od dawna, nie mog�c znale�� pomocy, i pozostawieni swojemu losowi wegetowali jeszcze jaki� czas w miejscach takich jak Sealdah Station, gdzie ostatecznie wymierali z g�odu i chor�b. Ale by�o co� jeszcze i co� wi�cej. Bo te w�druj�ce po kraju kolumny tu�aczy wojennych spotyka�y si� na drogach z innymi t�umami - z masami powodzian, kt�rych wyrzuca�y z wiosek i miasteczek wylewy pot�nych i nieokie�znanych rzek Indii. Tak wi�c miliony bezdomnych, apatycznych ludzi snu�o si� drogami, padaj�c z wyczerpania, cz�sto ju� na zawsze. Inni starali si� dotrze� do miast w nadziei, �e dostan� tam troch� wody i mo�e gar�� ry�u. *** Ju� samo wyj�cie z wagonu by�o trudne - na peronie nie mia�em gdzie postawi� nogi. Zwykle inny kolor sk�ry przyci�ga uwag�, ale tu nic nie mog�o zaciekawi� tych ludzi, kt�rzy ju� jak gdyby istnieli poza �yciem