Przy- gl�da� si� wi�c tylko, z�y i rozgor�czkowany, igrasz- kom tamtych dwojga, kt�rzy bynajmniej nie kr�po- wali si� jego obecno�ci�...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Najwi�ksz� przyjemno�� sprawia�o mu, kiedy m�g� ich przestraszy�, przeszko- dzi� im wo�aj�c, �e kto� idzie. � Nic z tego, jaki� go�� na was patrzy! Tym razem nie k�ama�. By� to Stefan, kt�ry zmie- rza� w t� stron�. Dzieci zerwa�y si� i uciek�y, a on min�� ha�d� i poszed� dalej drog� nad kana�em, roz- bawiony, �e nap�dzi� stracha tym urwisom. Wcze- �nie zaczynali, to prawda, ale c�? � tyle widzieli naoko�o siebie, tyle s�yszeli, �e trzeba by ich chyba przywi�zywa�, aby nie robili tego samego. Ogarn�� go smutek. Kilkadziesi�t krok�w dalej napotka� inne pary. Dochodzi� do Requillart, gdzie w ruinach starej ko- palni spotyka�y si� ze swymi kochankami dziewcz�- ta z Montsou. Zmursza�e ogrodzenie starej kopalni dawa�o wol- ny wst�p na plac zarzucony gruzem rozwalonych za- budowa�, po�r�d kt�rych stercza�y jeszcze szkielety belkowania. Le�a�y tu wozy niezdatne do u�ytku i stosy przegni�ych pali. Bujna ro�linno�� zagarn�a z powrotem ten zak�tek, tryska�a ku g�rze g�stym kobiercem traw i k�pami m�odych drzewek. Ka�da z dziewcz�t czu�a si� tu jak w domu. Dla nikogo nie brak�o ciemnych zakamark�w, pary uk�ada�y si� na stosach belek, w wozach, niejednokrotnie tu� obok siebie, ale nikt nie zwraca� uwagi na s�sia- d�w. Wok� tej wygas�ej kopalni i szyb�w znu�o- nych wypluwaniem w�gla �ycie, wolna mi�o��, roz- p�tane instynkty bra�y sw�j odwet. A jednak kto� tu przecie� mieszka�: str�, stary Mouque, kt�remu Towarzystwo zostawi�o dwie izdeb- ki przylegaj�ce do zniszczonej wie�y wyci�gowej, gro��cej zawaleniem. Mouque podpar� cz�� zary- sowanego sufitu i zamieszka� tu z rodzin�. On z sy- nem w jednej izbie, c�rka w drugiej. Poniewa� okna nie mia�y ani jednej szyby, pozabija� je deskami. Ciemno by�o teraz, ale za to ciep�o. Zreszt� Mouque nie dozorowa� niczego, dogl�da� tylko swoich koni w le Voreux, a o ruiny Requillart nie troszczy� si� wcale. Zachowa� si� tytko szyb, kt�ry s�u�y� jako otw�r wentylacyjny dla s�siedniej kopalni. I tak to stary Mouque ko�czy� �ycie po�r�d par kochank�w. Maj�c zaledwie dziesi�� lat Mouquette zacz�a odwiedza� ciemne k�ty kopalni, nie jako p�ochliwe, niedojrza�e jeszcze stworzonko jak Lidka, ale jako rozwini�ta ju� i dorodna dziewczyna, dobra dla doros�ych m�czyzn. Ojciec nie mia� tu nic do powiedzenia, zw�aszcza �e Mouquette okazywa�a na- le�ny mu szacunek i nie wprowadza�a nigdy do domu swych przygodnych kochank�w. Zreszt� przy- wyk� do takiego stanu rzeczy. Ile razy szed� do le Voreux lub wraca� stamt�d, ilekro� wychodzi� ze swojej nory, musia� uwa�a�, by nie nadepn�� na jaka� par� le��c� w trawie. Bywa�o jeszcze gorzej: kiedy szed� po drzewo lub po traw� dla kr�lik�w na drugi koniec placu, jedna po drugiej podnosi�y si� g�owy dziewcz�t z Montsou, a on musia� uwa- �a�, �eby nie potkn�� si� o czyje� nogi le��ce w po- przek �cie�ki. Z czasem obie strony nawyk�y do tych spotka�. Poczciwy staruszek uwa�a� tylko, �eby nie upa��, i oddala� si� dyskretnie, a dziewcz�ta nie kr�powa�y si� jego osob�. Z czasem pozna� je wszyst- kie, tak jak si� zna sroki siadaj�ce na ga��ziach grusz w naszym ogrodzie. Ach, ci m�odzi, jacy� oni byli �ar�oczni, jacy nienasyceni! Czasem kiwa� g�o- w� z milcz�cym �alem i odwraca� si�, gdy kt�ra� z dziewcz�t zbyt g�o�no dysza�a w ciemno�ciach. Jedno go tylko gniewa�o: jaka� para obra�a sobie miejsce tu� pod murem jego domu. Nie m�ci�o mu to co prawda snu, ale nara�a�o na szwank i tak s�ab� �cian�. Co wiecz�r przychodzi� w odwiedziny do Mouque'a jego przyjaciel, dziadek Bonnemort, kt�ry w tym czasie odbywa� swoj� codzienn� przechadzk� przed kolacj�. Starcy m�wili niewiele, przez p� godziny potrafili zamieni� ze sob� zaledwie par� s��w, ale sprawia�o im przyjemno��, �e mog� posiedzie� razem i poduma� wsp�lnie o minionych dziejach. Siadali jeden obok drugiego na belce, od czasu do czasu rzucali jakie� s�owo, a p�niej popadali w zamy�le- nie. Wracali ku w�asnej m�odo�ci. Wok� nich s�y- cha� by�o odg�osy poca�unk�w i zduszone �mie- chy, a �wie�a wo� traw miesza�a si� z ciep�ym za- pachem cia� dziewcz�cych. Przed czterdziestoma trzema laty tu w�a�nie, za kopalni�, ojciec Bonne- mort po raz pierwszy posiad� swoj� �on�, dziew- czyn� tak drobn�, �e kiedy chcia� j� wyca�owa�, podsadza� j� na w�z. Ach, pi�kne to by�y czasy! Kiwaj�c g�owami starcy rozstawali si� wreszcie, cz�sto nawet bez po�egnania. Tego wieczoru jednak, w chwili gdy zjawi� si� Stefan, ojciec Bonnemort wstaj�c z belki powiedzia� do swego przyjaciela: � Dobranoc, stary!... S�uchaj no, a zna�e� Ru- dask�? Mouque milcza� przez chwil�, potem wzruszy� ramionami i zawracaj�c w stron� domu mrukn��: � Dobranoc, dobranoc. Teraz Stefan usiad� na belce. Posmutnia� jeszcze bardziej, sam nie wiedz�c dlaczego. Posta� odda- laj�cego si� starca przypomina�a mu dzisiejszy ra- nek i potok s��w, kt�ry wyrwa� si� temu milcz�cemu zazwyczaj cz�owiekowi. Ile� n�dzy! I wszystkie te dziewcz�ta, upadaj�ce przez ca�y dzie� pod ci�arem nadmiernego wysi�ku, s� jeszcze na tyle g�upie, �e wieczorem p�odz� dzieci, �er dla cierpienia i pracy' Czy nie powinny raczej zaciska� n�g, aby nie dopu�- ci� do narodzin nowych g�odomor�w? Mo�e dlatego prze�uwa� teraz te ponure my�li, �e by� sam, gdy inni sp�dzali ten wiecz�r we dwoje i samotno�� ci��y�a mu. By�o ciep�o, rzadkie krople deszczu ch�o- dzi�y jego p�on�ce d�onie. �Tak, to jest silniejsze ni� rozs�dek � my�la� � i �adna z nich nie potrafi si� temu oprze�." Kiedy tak siedzia� w mroku, bez ruchu, jaka� para nadesz�a od strony Montsou, min�a go nie zauwa�ywszy i zapu�ci�a si� w g��b terenu Requillart. Dziewczyna, zapewne jeszcze niewinna, wyrywa�a si�, stawia�a op�r, szepcz�c co� b�agalnie, gdy tym- czasem m�czyzna popycha� j� w milczeniu w stron� szopy, pod kt�r� le�a� stos zbutwia�ych lin. Byli to Katarzyna i Chaval