Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.
Bibliografia Chcielibyśmy zacząć od deklaracji określającej zasady, wedle których została ona ułożona. W paragrafach zatytułowanych "bibliografia" zostały uwzględnione wyłącznie prace, wobec których nasze długi są szczególnie rozległe. Podajemy te studia, z których w największym stopniu czerpaliśmy informacje; wymieniamy tych autorów, których poglądy nas inspirowały. Wobec tego nie należy w bibliografii szukać kompletnych wykazów najważniejszych prac na dany temat, ani wyczerpujących wskazówek do dalszych lektur. Mamy oczywiście nadzieję, że z tego "autorskiego rachunku sumienia" coś wyniknie dla naszych czytelników; sądzimy też, że najważniejsze prace zostaną przez nas tutaj wymienione. Każdy rozdział zostanie opatrzony odpowiednią dla niego bibliografią, na początku zaś tomu dobrze będzie scharakteryzować te dzieła, których tytuły będą pojawiać się wiclokrotnic. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba podręcznik Edouarda W7la Hi.stoire pnlitiquc· du rnonde he!lenisiique (323-30 av. J.-C.) w jego drugim, znacznie rozszerzonym wydaniu (tom 1 1979, --tom II 1982). Jest tą książka świetna, niezmiernie krytyczna, jasno wykładająca wielce skom plikowane wydarzenia epoki hellenistycznej, bynajmniej nie tylko z dziedziny historii politycznej. 17 Autor opatrzył każdy paragraf swego dzieła informacjami o źródłach zawierających wiadomości na określony temat oraz krótkim referatem stanu badań. Czynił to w sposób drobiazgowy i rzetelny, dając swym czytelnikom niezastąpiony instrument badawczy. Każdy, kto chce zająć się jakąkolwiek kwestią mieszczącą się w szeroko pojętej historii politycznej, winien swe poszukiwania rozpoczynać od lelciury podręcznika Willa. Wypada też uprzedzić czytelnika, że w sprawach spornych (a tych, jak już wspominaliśmy, jest niezmiernie wiele) autorka rozdziałów poświęconych dziejom politycznym trzymała się hipotez Willa, wyjątków od tej reguły nie będzie wiele. Zupełnie inny jest podręcznik Claire Preaux, Le monele hellenistique. La Grece et I'Orient de la morf d'Alexandre a la conquete romaine de la Grece (323 - 146 av. J.-C.) wydany w Paryżu w serii "Nouvelle Clio" w 1978 r. Jest to próba syntezy, w której autorka starała się zerwać z obyczajem przedstawiania dziejów świata hellenistycznego osobno dla każdej wielkiej monarchii. Nacisk został w niej położony na instytucje i kulturę, historia polityczna potraktowana jest skrótowo (C. Preaux mogła odesłać czytelnika do świeżo wówczas wydanej książki Willa). Wiele tu odsyłaczy do źródeł i wiele cytatów; dla bardzo wielu spraw książka Preaux może służyć jako swoisty indeks do znamiennych ustępów w dziełach najważniejszych autorów i najciekawszych inskrypcji. Autorka była świetną znawczynią epoki i historykiem wielce krytycznym, buntującym się przeciwko utrwalonym schematom; jej dzieło prryczyniło się istotnie do odnowienia obrazu świata hellenistycznego. Jednak przy wszelkich tych zaletach książka nie w pełni zadowala, pozostawia wraźenie powierzchowności mimo wcale pokaźnych rozmiarów (770 stron, w większości petitem). Rzecz w tym, że niezmiernie trudno jest charakteryzować ekonomikę, ustrój polityczny, strukturę społeczną całego świata hellenistycznego łącznie, różnice w iej materii są zbyt duże aby wspólny wykład mógł się udać. Autorka była tego w pełni świadoma, w dyskusji na temat jedności czy wielości modeli świata hellenistycznego opowiadała się wielokrotnie po stronie przeciwników "jednego hellenizmu". A jednak napisała swą książkę tak, jakby była zwolenniczką całkiem odwrotnego poglądu. Zapewne sądziła, że mimo wszystko istnieje i możliwość i potrzeba opracowania syntezy w poważnym stopniu abstrahującej od tego, co specyficzne. Autorzy mogli przy pisaniu tego tomu korzystać już z nowego wydania V11 tomu The C'arnh~idgo Anciem History (czy ściślej: pierwszej części tego tomu, druga jest w przygotowaniu). Wydano ją w 1984 r. pod redakcją F. W. Walbanka, A. E. Astma, M. W. Frederiksena i R. M. Ogilviego. (Poprzednia edycja tego tomu, z r