Zastrzelono go w piwnicach �ubianki w sierpniu 1938 roku...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Mimo tak absurdalnego charakteru zarzut�w sprawy bynajmniej nie zako�czo- no. Do ko�ca grudnia pracuj�cemu w b�yskawicznym tempie Paw�owowi uda�o si� aresztowa� wi�kszo�� podw�adnych Berzina. Kpt. BP Filippow, komendant Siew- wost�agu, pod wp�ywem tortur z�o�y� obszerne zeznanie, kt�rym obci��y� niemal wszystkich. Wyzna�, �e "zwerbowa�" Berzina w 1934 roku, przyznaj�c jednocze- �nie, �e ich "antysowiecka szajka" planowa�a obalenie rz�du sowieckiego, mi�dzy innymi "przygotowuj�c na Ko�ymie zbrojne powstanie przeciw w�adzy sowieckiej [...], akty terroru wymierzone w przyw�dc�w partii i rz�d sowiecki [...] oraz pod- burzaj�c miejscow� ludno�� [...] i wspieraj�c na szerok� skal� dzia�alno�� sabota- �ow�". Lew Epstein, zast�pca Berzina, przyzna� si� do "zbierania materia��w szpiegowskich dla Francji i Japonii, sabota�u, dywersji i pod�egania". Ordynator szpitala w Magadanie oskar�ony zosta� o "powi�zania z wrogimi elementami idwulicowymi zdrajcami". Zanim sko�czy�o si� �ledztwo, zabito lub wtr�cono do wi�zie� setki powi�zanych w jakikolwiek spos�b z Berzinem os�b, pocz�wszy od geolog�w, poprzez urz�dnik�w i in�ynier�w11. Patrz�c z perspektywy ca�ego kraju, elita oboz�w ko�ymskich nie by�a jedyn� z pot�nych sieci, kt�re wyeliminowano w latach 1937-1938. Pod koniec 1938 ro- ku Stalin oczy�ci� Armi� Czerwon� niemal z ca�ej grupy dow�dczej. Znalaz� si� w�r�d nich zast�pca ludowego komisarza obrony marsza�ek Tuchaczewski, ko- mandarmowie �ona Jakir i Uborewicz oraz wielu innych. Wi�kszo�� rozstrzelano, ale niekt�rzy trafili do oboz�w14. Czystka obj�a nie tylko potencjalnych wrog�w Stalina w kierownictwie partii, ale r�wnie� lokalne elity partyjne, pierwszych se- kretarzy, szef�w rad lokalnych i regionalnych, a tak�e kadr� kierownicz� w wa�- nych fabrykach i instytucjach. "Nikt nie mia� poj�cia, co przyniesie ze sob� jutro. Ludzie bali si� ze sob� roz- mawia� i spotyka�, zw�aszcza w rodzinach, w kt�rych ojciec lub matka zostali ju� "izolowani". Nieliczni, kt�rzy byli na tyle g�upi, �e stan�li w obronie aresztowa- nych, automatycznie kwalifikowali si� do "izolacji""15 - wspomina�a po latach Je- lena Sidorkina. Nie wszyscy jednak gin�li i nie ka�dy z oboz�w by� tak skrz�tnie czyszczony. Tak naprawd� zdarza�o si�, �e zapomniani przez �wiat komendanci mieli wi�cej 118 Pocz�tk i Gu�agu - lata 1917- 1939 szcz�cia od typowych oficer�w NKWD. Przyk�adem mo�e by� Wasilij Baraba n�w, jeden z protegowanych Jagody*. W 1935 roku piastuj�cy stanowisko komen danta Dmit�agu Baraban�w zosta� aresztowany za przybycie do obozu "w stanie nietrze�wym". W efekcie straci� stanowisko, ale dosta� stosunkowo �agodny wy rok; wys�ano go do pracy w odleg�ym obozie na Dalekiej P�nocy. By� tam i w 1938 roku, kiedy to masowo aresztowano wsp�pracownik�w Jagody. Ca�e za mieszanie sprawi�o, �e zupe�nie zapomniano o jego istnieniu. Po latach wybaczo no mu zami�owanie do alkoholu i Baraban�w, powoli pn�cy si� po szczeblach hie rarchii NKWD, w 1954 roku zosta� mianowany I zast�pc� komendanta ca�ego Gu�agu16. . ., ' �agiernicy rok 1937 zapami�tali nie tylko jako okres Wielkiego Terroru. Wtedy w�a�nie definitywnie sko�czy�y si� czasy propagandy sukcesu w resocjalizacji wi�ni�w, sko�czyli si� te� jej or�downicy. Po cz�ci dlatego, �e egzekucje i aresz- towania dotkn�y wiele os�b blisko z t� kampani� zwi�zanych. Nie by�o ju� Jago- dy, wci�� powszechnie kojarzonego z Kana�em Bia�omorskim. W czerwcu 1936 roku zmar� nagle Maksym G�rki. Ida Awerbach, kt�ra wsp�pracowa�a z Gorkim przy pisaniu Kana�u imieni Stalina, autorka dzie�a Ot priestuplenia k trudu (Od przest�pstwa do tw�rczej pracy), kolejnego panegiryku po�wi�conego z kolei ka- na�owi Moskwa-Wo�ga, zosta�a zdemaskowana jako trockistka i aresztowana w 1937 roku. Podobny los spotka� wielu innych pisarzy, cz�onk�w zwi�zanego z Gorkim kolektywu autorskiego kwestii o "Kanale Bia�omorskim"17. Zmiany mia�y jednak zdecydowanie g��bsze pod�o�e. W miar� jak retoryka po- lityk�w stawa�a si� coraz bardziej radykalna i nasila�o si� polowanie na przest�p- c�w politycznych, zmienia� si� status oboz�w, w kt�rych ich przetrzymywano. W kraju opanowanym paranoj� i szpiegomani� istnienie oboz�w dla "wrog�w lu- du" i "pod�egaczy" mo�e nie by�o zupe�nie tajne (wi�niowie pracuj�cy przy bu- dowie dr�g i dom�w mieszkalnych przez ca�e lata czterdzieste byli codziennym widokiem w wielu du�ych miastach), ale nigdy nie m�wi�o si� o tym wprost. Sztu- ka Pogodina Arystokraci trafi�a w 1937 roku na indeks, na kr�tko reanimowano j� dopiero par� lat po �mierci Stalina, w 1956 roku18. Z bli�ej niewyja�nionych przy- czyn na list� dzie� zakazanych trafi� tak�e Kana� imieni Stalina Gorkiego. Mo�e nowi szefowie NKWD nie mogli d�u�ej strawi� pean�w na cze�� pot�pionego Ja- gody, a mo�e pi�kna idea resocjalizacji "wrog�w" zupe�nie utraci�a sens w cza- sach, kiedy wrogowie pojawiali si� bez przerwy, kiedy tysi�ce zamiast resocjalizo- wa� - po prostu rozstrzeliwano. Niew�tpliwie historie o delikatnych, wszystkowiedz�cych czekistach me przystawa�y do prowadzonych przez NKWD masowych czystek. * Wasilij Baraban�w (1900-7), wykszta�cenie wy�sze, w organach od 1924, w systemie Gu�agu od 1933, w sieci kolejowej NKWD na Dalekim Wschodzie od 1937, podczas wojny komendant kilku wielkich IT�, pu�kownik (od 1946), I zast�pca szefa Gu�agu 1954-1956 (przyp. red ). Wielki Terror i jego nast�pstwa 119 Nie chc�c uchodzi� za zbyt pob�a�liwych w wywi�zywaniu si� z zadania izola- cji wrog�w re�imu, moskiewscy komendanci Gu�agu wydali zestaw nowych, taj- nych przepis�w wewn�trznych. Ca�a korespondencja mia�a by� wysy�ana przez specjalnych kurier�w. W samym tylko roku 1940 kurierzy NKWD przekazali 25 milion�w tajnych pakiet�w. Poniewa� lokalizacja oboz�w by�a �ci�le tajna, wszystkie listy kierowano na adres skrzynek pocztowych. Obozy jako takie znik�y z map. Nawet w wewn�trznej korespondencji NKWD. Aby ukry� prawdziwy pro- fil ich dzia�alno�ci, okre�lano je eufemizmami takimi jak: "obiekty specjalne" (specobiekty) lub "pododdzia�y" {podrazdielenia)19. NKWD opracowa�o skomplikowany szyfr, kt�rego mo�na by�o u�ywa� otwar- cie w telegramach. W jednym z pochodz�cych z 1940 roku dokument�w wymie- nione s� stosowane w nim okre�lenia kodowe, trzeba przyzna�, �e niekt�re s� wy- j�tkowo wymy�lne. Ci�arne kobiety okre�lano mianem "ksi��ek", kobiety z dzie�mi nazywano "rachunkami". M�czy�ni byli dla odmiany "kontami". Na wysiedle�c�w m�wiono "makulatury", a wi�ni�w, w kt�rych sprawie prowadzo- no dochodzenie - "koperty". Ob�z by� "trustem", a jego pododdzia�y "dzia�kami [ziemi]"