- Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.
- Kata-j rzyna odwróciBa si i skinBa rk: Porozmawiamy kiedy indziej powiedziaBa swoim zwykBym gBosem, jakby przed :hwil nie okazaB, |e ledwie dostrzega jej obec- Oko ju| jej nie widziaB, drzwi znów drgnBy i wypu[ciBy dyrektora szkoBy, a potem w szybkim trzaskaniu wypuszczaBy innych nauczycieli, ka|de trza[niecie podrywaBo go z | Bawki
- Matka sucho zaszlochała: – Niech odda pieniądze, łobuz jeden! Niech odda, Heniek, ty mu powiedz...
- I król, wtedy ucałowawszy dopiero dzieci swoje, pytał ptaszka, azali jeszcze i matka ich żyje, na co gdy mu ptaszek powiedziałi że ją dotąd anioł żywi i napawa, pospieszył król z...
- - Jak Kot z Cheshire w Alicji w krainie czarów - powiedziała panna Muggins, przysuwając się bliżej do panny Skivvy - tylko że po Kocie z Cheshire zostawał uśmiech...
- Mogę jednak powiedzieć wam tyle: białe żyłki są z tego samego materiału co niebieska reszta, tyle że mają inną barwę...
- - To takie głupie To jedna z kobiet, z którymi sypia mój ojciec - powiedziała - Zupełnie go nie rozumiem Hazelton zbliżył się i oparł dłonie na ramionach Mazie Po raz drugi tego...
- Zaproponował mi także pensję w wysokości dwustu tysięcy dolarów rocznie w gotówce, bez żadnych podatków, i powiedział, że mogę dalej pobierać moje wynagrodzenie w Centurionie...
- — Ruszajmy więc — powiedział — a na pewno czeka nas niemało przygód i niemało trudności, które razem będziemy pokonywać...
- Chociaż nie jesteśmy zbytnio przekonane do projektu Gildii-Ix, pozostaje zawsze szansa, że się on powiedzie, i dlatego będziemy o nim donosić w miarę rozwoju wypadków...
- W dni świąteczne, kiedy wszyscy, jak wyżej powiedziano, przed świtem na mszę się udawali, przychodzili do kościoła rodzice Leonory i rozmawiali z nią w obecności Filipa...
Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.
W kontakcie tym obydwaj partnerzy nie są w równym stopniu aktywni, ponieważ wypowiada się (poprzez dzieło) jedynie pisarz, natomiast uczestnictwo czytelnika ogranicza się do lektury utworu. W rozmowie role nadawcy i odbiorcy są wymienne, każdy z partnerów może być raz jednym, raz drugim, natomiast w kontakcie autora z czytelnikami poprzez dzieło — role te są stałe i nieodwracalne : pisarz jest zawsze nadawcą, czytelnicy zawsze — odbiorcami. Nie oznacza to jednak bynajmniej, aby w tym „dialogu" odbiorca •był uczestnikiem biernym. Po pierwsze dlatego, że pisarz, kształtując swoją wypowiedź literacką, adresuje ją do przypuszczalnego odbiorcy, 16 konstruuje przekaz celowo; obecność domniemanego czytelnika towarzyszy powstawaniu dzieła i wpływa na jego treść i konstrukcję. Po wtóre dlatego, że odbiór dzieła przez czytelników, jego lektura — wcale Me jest bierną percepcją. Odbiorca, odczytując u!twór, dopełnia go niejako, konfrontuje z własnymi doświadczeniami życiowymi, przestawia elementy w ramach dzieła i wnosi w jego obręb elementy nowe. I to jest właśnie bardzo istotny głos czytelnika w „dialogu" z twórcą. Będzie o tym szerzej mowa w dalszych partiach niniejszego rozdziału, w związku z zagadnieniem konkretyzacji ideowo-estetycznej dzieła literackiego. B. Dzieło literackie jako twór o genezie jednostkowej i zarazem społecznej Dzieło literackie jest faktem społecznym, ponieważ jego twórca (autor) jest członkiem określonej społeczności, żyje w pewnym środowisku, które wpływa kształtujące nie tylko na jego osobiste losy, ale także na jego twórcze („zawodowe") działania i produkt tych działań — utwór literacki. Dzieło literackie, będąc rezultatem sprawności artysty, jak każdy produkt podlega społecznej ocenie. Ocena taka kształtuje się wedle określonych kryteriów wartości, utrwalonych w danym środowisku. Kryteria te nie są absolutne, mają charakter historyczny, w toku dziejowego rozwoju ulegają zmianom. Każdorazowo krystalizują się one pod wpływem tradycji kulturalnej, tzn. pewnych wzorców i norm przejętych z przeszłości, oraz pod wpływem współczesnych potrzeb i zadań, jakie przed twórczością literacką stawia życie społeczne. Należy dodać, że kryteria wartościowania nie są nigdy mechanicznym zlepkiem wzorców przejętych z tradycji i norm zrodzonych przez współczesne warunki iycia. Tradycja ulega w nich adaptacji, swoistemu uwspółcześnieniu, zostaje wprowadzona do zespołu poglądów wynikających z potrzeb danej epoki i danego środowiska. Dzieło pisarza zostaje poddane społecznej ocenie z punktu widzenia pewnych ideałów literatury, modeli estetycznych, określonych poglądów na literackość wypowiedzi piśmienniczej, z punktu widzenia obowiązujących norm „poziomu" i sprawności twórczej. Jednym z instrumentów takiej oceny jest krytyka literacka. Ocena ta jednak nie występuje dopiero wtedy, gdy dzieło jest już ukształtowane ostatecznie i dociera — Zaryr teorii litcratuiy •*• ' do odbiorców. Kryteria, które ją powołują do życia, są elementem zbiorowej świadomości kulturalnej i wpływają wydatnie na sam proces tworzenia, narzucając mu pewne ramy i wymagania. Kryteria wartościowania dzieł artystycznych należą do dziedziny historycznie zmiennych konwencji społecznych. Czynności twórcze pisarza pozostają zaws/ze w orbicie ich oddziaływania, artysta je jak gdyby zastaje i musi wobec nich zająć określone stanowisko. Odpowiednikiem konwencji społecznej w samej literaturze są konwencje literackie, czyli skrystalizowane w tradycji zasady tworzenia, pewne "schematy literackie (np. gatunki czy style), rodzą j e Tematyki, techniki literackie (wierszowe i prozatorskie), typy mowy poetyckiej, metody stylizacji językowej i, Konwencja literacka jest systememTfofiĘa-i-feguł postępowania pisarskiego, odpowiadającym pozytywnie oczekiwaniom i gustom estetycznoliterackim społeczności odbiorcówTUtrwalona w danym czasie i środowisku konwencja stanowi podstawę pozwalającą publiczności identyfikować literackość utworów, umożliwiającą ich klasyfikację i wartościowanie. Konwencja literacka jest zjawiskiem po-nadjednostkowym, społecznym, pisarz zastaje ją już ukształtowaną i swoje inicjatywy twórcze w określony sposób do niej ustosunkowuje. Tworzenie ma charakter indywidualny, ale odbywa się ono w obrębie na j różnorodnie j szych schematów, norm i przyzwyczajeń estetycznych, które nie są dziełem tworzącej jednostki, lecz faktami społecznymi, jak gdyby „dobrem ogólnym" czy „wspólną własnością". Najbardziej charakterystyczne tego przykłady znajdujemy w twórczości ludowej, gdzie autor i równocześnie wykonawca (improwizator) pieśni, baśni, zagadek, anegdot, opowieści, niejednokrotnie bardzo rozbudowanych, czerpie rozwijane przez siebie i formowane wątki z określonego zasobu, znanego dobrze słuchaczom i utrwalonego w ich pamięci. Jego inwencja i indywidualna odkrywczość artystyczna polegają na tym, że nadaje on swoistą formę pewnym obiegowym motywom tematycznym, że je na swój sposób modyfikuje, nie wychodząc wszakże poza ramy skrystalizowanych już i tradycyjnych w danym środowisku schematów wypowiedzi artystycznej. Nierzadko obowiązują tu również przepisy formalne, ograniczające swobodę twórcy i narzucające mu konieczność przystosowania się do jakichś konwencjonalnych norm i wzorów. Można by więc powiedzieć, że tworzenie takie jest w dużym stopniu odtwarzaniem istniejących już w społecznej świadomości konwencji literackich. Żywioł indywidualny i żywioł społeczny są niemal nie do rozgraniczenia w tego rodzaju 18 twórczości, podobnie jak trudno byłoby je rozdzielić w przedpiśmiennym stadium, literatury, np. w pieśniach starogreckich rapsodów, których tematyka, związana z dziejami mitologicznych bóstw i herosów, była stałym elementem wierzeń, należała do dziedziny społecznej świadomości. Pieś\iiarz jej nie wymyślał, po prostu nadawał formę istniejącym już, gotowym i powszechnie znanym motywom mitycznym i legendarnym historiom, które żyły w zbiorowej pamięci. Nie należy jednak sądzić, że konwencje, schematy czy ustalone normy wpływają tylko na twórczość ludową i przedpiśmienną. Określają one w nie mniejszym stopniu każdy rodzaj twórczości artystyczno-literackiej. Pisarz nigdy nie działa poza ich wpływem. Podejmując np. określoną formę gatunkową liryczną, epicką czy dramatyczną, korzysta w pewien sposób z dobra już przed nim, ukształtowanego, z osiągnięć wypracowanych w ciągu całego dotychczasowego rozwoju literatury. Rodzaje, gatunki, style, tzw. kategorie estetyczne (tragizm, komizm, wzniosłość itp