Pomimo to uda�o mu si� zawi�za� albo od�wie�y� znajomo�� z kilkunastu m�odszymi i starszymi panami, tego co on stylu...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Odwiedza� ich, zje�d�a� si� z nimi w miasteczku albo przyjmowa� ich hucznie w domu ojca, kt�rego piwnica i kuchnia w kr�tkim czasie wielk� zyska�y popularno��. Podczas takich uroczysto�ci stary fabrykant wymyka� si� z domu. Pochlebia�y mu wprawdzie tytu�y i u�o�enie niekt�rych przyjaci� Ferdynanda, w og�le jednak nie lubi� ich i cz�sto mawia� do buchaltera: - Gdyby ci panowie razem z�o�yli swoje d�ugi, mieliby�my pod bokiem trzy fabryki takie jak nasza. - Znakomite towarzystwo! - szepn�� uni�ony buchalter. - B�azny! - odpar� Adler. - Ja te� w tym znaczeniu m�wi�em - dorzuci� buchalter u�miechaj�c si� pokornie i szyderczo spod zielonej umbrelki. Ferdynandowi ca�e noce schodzi�y na grze w karty i pija�stwie. Miewa� te� mi�osne przygody i zdoby� sobie wielki rozg�os. W fabryce tymczasem ugniata�y ludzi wszelkiego rodzaju oszcz�dno�ci. �ci�gano kary za sp�nianie si�, za rozmawianie, za szkody, niekiedy urojone; tym za�, kt�rzy nie umieli rachowa�, wprost urywano zarobki. Urz�dnicy i robotnicy kl�li pryncypa�a i jego syna, kt�rego rozpust� widzieli, a co gorsza - sami j� musieli op�aca�. IV Przed kilkudziesi�cioma laty mieszka� w tej okolicy maj�tny szlachcic, kt�rego s�siedzi nazywali "dziwakiem". Istotnie, musia� to by� osobliwy cz�owiek. Nie o�eni� si�, cho� go swatano do p�nej staro�ci; nie hula� i - co stanowi�o najciemniejsz� plam� jego �ycia - bawi� si� w nauczanie ch�op�w. Otworzy� elementarn� szko��, w kt�rej dzieci przede wszystkim uczy�y si� czytania, pisania, religii, rachunk�w tudzie� szewstwa i krawiectwa. Ka�dy ch�opiec musia� umie� szy� buty, sukmany, koszule, czapki, kapelusze i to stanowi�o pocz�tek edukacji. Potem sprowadzi� ogrodnika, a nast�pnie kowala, �lusarza, stolarza i ko�odzieja. I znowu ka�dy wychowaniec, kt�ry pozna� krawiectwo i szewstwo, musia� uczy� si� ogrodnictwa, kowalstwa, �lusarstwa i ko�odziejstwa, a obok tego arytmetyki w obszernym zakresie, jeometrii i rysunku. Sam pan wyk�ada� im jeografi� i histori�, czyta� ksi��ki naukowe i opowiada� mn�stwo anegdot, z kt�rych zawsze wyp�ywa�a zasada, �e trzeba by� pracowitym, uczciwym, rozumnym, cierpliwym, oszcz�dnym i posiada� wiele innych przymiot�w, a�eby zosta� prawdziwym cz�owiekiem. Okoliczni panowie sarkali na niego, ze psu� ch�op�w, a ludzie fachowi wy�miewali go, �e dzieci uczy� wszystkich rzemios�. Ale on na zarzuty wzrusza� ramionami i twierdzi�, �e gdyby na �wiecie by�o wielu Robinson�w, kt�rzy za m�odu ze wszelkimi rzemios�ami obezna� by si� musieli, to - by�oby mniej ludzi ograniczonych, hultaj�w i przykutych do jednego miejsca niewolnik�w. - Zreszt� - m�wi� dziwak - taki jest m�j kaprys, je�eli chcecie. Wam wolno hodowa� pewne gatunki ps�w, byd�a i koni, niech�e mnie b�dzie wolno hodowa� pewien gatunek ludzi. Szlachcic umar� nagle. Maj�tek po nim odziedziczy�a rodzina, strwoni�a go w ci�gu kilku lat, a o szkole zapomniano. Ale szko�a wyda�a pewn� liczb� jednostek du�ej warto�ci ekonomicznej, umys�owej i moralnej, cho� �aden z nich nigdy nie zaj�� wybitnego stanowiska. Duch szlachcica musia� cieszy� si� w niebie z kierunku swoich wychowa�c�w na ziemi; on bowiem nie kszta�ci� ich na geniusze, ale na u�ytecznych obywateli �redniej miary, jakich pewnym spo�ecze�stwom zawsze braknie. Jednym z wychowa�c�w nieboszczyka by� Kazimierz Gos�awski. I on uczy� si� za m�odu r�nych rzemios�, ale g��wnie umi�owa� twarde, to jest �lusarstwo i kowalstwo. Obok tego umia� wyrysowa� plan machiny i budowli, zrobi� powik�any rachunek, przygotowa� drewniany model do odlewni, a od biedy - uszy� sobie kapot� i buty. Gos�awski im d�u�ej �y�, tym dok�adniej rozumia� metod� swego mistrza i pojmowa� praktyczn� donios�o�� jego moralnych anegdot. Wspomnienie o nim czci� jak �wi�to�� i wraz z �on� i czteroletni� c�reczk� modli� si� co dzie� za dobroczy�c�, bodaj czy nie gor�cej ani�eli za w�asnych rodzic�w. Ten Gos�awski od siedmiu lat pracowa� w mechanicznym oddziale fabryki Adlera; zarabia� po dwa, czasem i po trzy ruble na dzie� i co prawda by� dusz� swego warsztatu