Radykalnie zmieniaj� si� re^ gry, do kt�rej strona manipuluj�ca jest znacznie lepiej h przygotowana...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

(Niezale�nie od tego, czy ofiar� zb�ja b�( bankier, polityk czy znany amant filmowy, zasoby, kt�re w inn sytuacjach gwarantuj� im znaczn� wolno��, trac� ca�� swoj� n 122 Socjologia gdy w ciemnym zau�ku b�y�nie ostrze no�a.) Znaczn� redukcj� wolno�ci mo�na tak�e uzyska� dzi�ki przeszacowaniu warto�ci czy, m�wi�c �ci�lej, przez tak� zmian� celu, przy kt�rej warto�ci normalnie wysoko cenione raptownie strac� na znaczeniu. Podczas nocnego spotkania ze zbirem portfel pe�en banknot�w czy kart kredytowych - przez chciwca zwykle bardzo ceniony - raptem mo�e okaza� si� nieistotny; wybiera� bowiem przychodzi mi�dzy �yciem a �mierci�, nie za� mi�dzy wielkimi i ma�ymi pieni�dzmi. W warunkach zinstytucjonalizowanego przymusu - w wi�zieniu czy w obozie pracy - nowe warto�ci takie jak: lepsze jedzenie, l�ejsze zadania do wykonania, przepustka, pozwolenie na odwiedziny, unikni�cie izolatki, �atwo sprawi�, �e dawne priorytety stan� si� znikome i �mieszne. W ekstremalnych warunkach oboz�w koncentracyjnych warto��, kt�r� by�o zachowanie �ycia i przetrwanie, wyznacza�a wybory uwi�zionych. Druga metoda jest bardziej okr�na (i bardziej kosztowna dla dysponent�w w�adzy) ni� przymus. Polega ona na sprawieniu, by pragnienia i d��enia innych s�u�y�y naszym w�asnym celom. Innymi s�owy, chodzi o takie ukszta�towanie ca�ej sytuacji, by inni ludzie mogli realizowa� swoje warto�ci tylko wtedy, kiedy podporz�dkowuj� si� regu�om ustalanym przez rz�dz�cych. Nagrod� za zapa� i skuteczno�� w zabijaniu wrog�w jest podwy�szenie statusu �o�nierzy poprzez odznaczanie ich medalami i wychwalanie ich zas�ug (dawniej w nagrod� mo�na by�o uzyska� szlachectwo i ziemsk� posiad�o��). Formalne uznanie umiej�tno�ci i wiedzy student�w uzale�nione jest od przestrzegania regulaminu studi�w: ucz�szczania na zaj�cia i terminowego ich zaliczania. Robotnicy fabryczni mog� poprawi� swoj� sytuacj� (uzyska� wy�sze zarobki), kiedy pilnie i bez szemrania wykonuj� wszystkie polecenia prze�o�onych. W taki oto spos�b warto�ci podw�adnych staj� si� zasobami zwierzchnik�w; ich pragnienia i d��enia s�u�� celom ludzi u w�adzy. Je�li nie mam kapita�u, musz� si� zatrudni�, aby zarabia� na �ycie. Ale zatrudni� si�, to dzia�a� zgodnie z warunkami umowy o prac�; jak dhigo za� trwa dzie� roboczy, moja wolno�� zostaje zawieszona. Nikt mnie nie zmusza�, abym, opowiedzia� si� za warto�ci�, jak� jest wy�szy standard �ycia - czy mo�e w og�le �ycie - teraz jednak widz�, �e urzeczywist- W�adza i wyb�r nienie tego swobodnego wyboru wymaga ograniczenia znaczni cz�ci mojej wolno�ci. Osoby wywieraj�ce przymus b�d� manipuluj�ce nagrod�, z t< w�a�nie racji mog� zmienia� szans�, jakie mam na realizacj swoich warto�ci. Ich decyzje wp�ywaj� na rozmiar i u�yteczne? dost�pnych mi zasob�w, a po�rednio mog� te� wp�ywa� na mo; cele. Zdarza si�, i� rezygnuj� z warto�ci, kt�re kiedy� mn: urzeka�y, gdy� dawne marzenia dzi� uzna�em za "nierealistyczne' Przeszkody by�y wielkie, szans� ich pokonania bliskie zeru, swo zrobi�y tak�e zm�czenie i rozczarowania - i oto cele, kt� chcia�em osi�gn�� (wi�cej, kt�re, jak my�la�em, stanowi� mia o sensie �ycia), powoli staj� si� s�odkimi marzeniami, o kt�ryi; mi�o jest �ni�, ale nic wi�cej. Zmieni�a si� orientacja moit poczyna�, kt�re zwr�ci�y si� ku celom bardziej "realistycznym zmieni�a si� ocena mo�liwo�ci i w og�le odwr�ci� si� kienun. rozumowania: teraz cele dobieram do �rodk�w. Wszystko wsk �uje na to, �e zadowol� si� ostatecznie czym� znacznie skromnie szym ni� na pocz�tku sobie obiecywa�em. Sk�d jednak pojawi�y si� akceptowane przeze mnie warto�� Dlaczego przywi�zuj� wag� do niekt�rych cel�w, inne za� traktu bardziej oboj�tnie czy zgo�a mam je za nic? Czy owe warto� s� przedmiotem wyboru? Czy mog� wedle woli przyjmowa� i odrzuca�? Czy te�, podobnie jak zasoby, s� uzale�nione < poczyna� innych b�d� te� od takich element�w sytuacji, na kto wp�yw mam niewielki lub �aden? Rozwa�my taki przyk�ad: bezpo�rednio po uko�czeniu szko�y chc� zdawa� na uniwersyti Decyzje moich przyjaci� by�y inne. W trakcie dyskusji przek nywali mnie, �e dalsza nauka nie czyni cz�owieka szcz�liwszy] �e warto zacz�� korzysta� z �ycia ju� teraz, �e lepiej mi w kieszeni troch� forsy, ni� skazywa� si� na pi�� lat umartwian a - kto wie - mo�e nawet g�od�wki. Wys�uchawszy ich , gument�w, zmieni�em zamiar i rozejrza�em si� za jakim� zarc kiem. Obecnie dostaj� regularn� pensj� i z przyjemno�ci� mo sobie pozwoli� na rzeczy, kt�rych pragn�. Jednak ludzie zwi�zk�w zawodowych zasugerowali, �e powinni�my zastrajli wa�, aby zmusi� zarz�d do cofni�cia decyzji o reorganizacji firn gdy� w ramach redukcji koszt�w pewna liczba os�b zosta�a zwolniona. Mam dobr� prac�, nie�le zarabiam, perspektywy s� naprawd� obiecuj�ce, a po reorganizacji mog� si� nawet polepszy�. Co wi�cej, kierownictwo o�wiadczy�o, �e w przypadku strajku stracimy kilka wa�nych zam�wie� i ostatecznie wszyscy zostan� bez pracy. Nie jest to wizja specjalnie mi�a, wi�kszo�� jednak koleg�w wy�ej stawia solidarno�� ni� pewno�� jutra, godno�� - ni� zarobek, g�osuj� zatem za strajkiem. Nie chcia�em uchodzi� za czarn� owc�, przy��czy�em si� przeto do wi�kszo�ci, chocia� nader prawdopodobna sta�a si� teraz utrata posady, a wraz z ni� i wolno�ci cieszenia si� �yciem..