W swojej ojezy�nie bowiem Mega- rejczycy i Koryntianie czerpali tego rodzaju dochody na Istmie; natomiast ' Chalkis i Eretria kontrolowa�y cie�nin� Euripos...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Oczywi�cie, wszystkie kolonie pragn�y posiada� wystarczaj�c� ilo�� dobrej ziemi, by zapewni� sobie utrzymanie. Niekt�re pa�stwa d��y�y do opanowania tylko wyj�t- kowo urodzajnych teren�w i doskona�ych �owisk ryb. Eolowie na Cherso- nezie, Elejczycy w Epirze i Achajowie w Italii prowadzili w dalszym ci�gu rolniczy tryb �ycia. Zach�t� dla Miletu i Fokai do za�o�enia mniejszych kolonii nad Morzem Czarnym, Propontyd� i Lwi� Zatok� by�y prawdo- podobnie bogate tereny po�owu tu�czyka. Czasem do emigracji sk�ania�a sytuacja og�lna, a niekiedy sprawy oso- biste. Bieda zagna�a Archilocha na Tazos. Kolonizacj� Cyreny i Rhegion poprzedzi�y: posucha na Therze i nieurodzaj w Chalkis.49 We wszystkich okresach silnie odczuwano niedostatek ziemi ornej, zw�aszcza jednak w�wczas, gdy spok�j przyczynia� si� do zwi�kszenia przyrostu naturalnego; nadwy�ka ludno�ci szuka�a w�wczas uj�cia nie tylko w kolonizacji, lecz r�wnie� w najemnej s�u�bie wojskowej, a p�niej -w s�u�bie u kr�l�w hellenistycznych. Tak wi�c nadzieja na zdobycie ziemi, stanowi�cej cenn� w�asno��, zach�ca�a nowych osiedle�c�w do przy��czenia si� do za�o�onej ju� kolonii.5� Wojny i zamieszki przyczynia�y si� r�wnie� do wzmo�enia ruchu kolonizacyjnego. Wojna messe�ska zagna�a Messe�czyk�w do Rhe- gion, a "naturalnych syn�w" (Parthen�ai) do Tarentu, Fokajczycy za� po zburzeniu Fokai zasilili Alali�.51 By�y to jednak tylko indywidualne bod�ce kolonizacyjne; w innych stuleciach bod�ce te r�wnie� istnia�y, lecz nie powodowa�y kolonizacji. Przyczyny wielkiej kolonizacji mia�y raczej charakter og�lny ni� indy- widualny. Jak widzieli�my, �wiat grecki osi�gn�� jako ca�o�� nie tylko pewn� stabilizacj�, lecz r�wnie� ukszta�towa� si� politycznie w r�norodne miasta-pa�stwa, kt�re sta�y si� ogniskami nadzwyczajnej energii i zdol- no�ci organizacyjnych. Temu nale�y przypisa� zdumiewaj�c� ekspansj� zar�w-no Koryntu, Megary, Miletu czy Fokai, jak i sparta�skiego miasta- -pa�stwa na po�udniowym Peloponezie. Miasta te niew�tpliwie poci�ga�y si�� Iudzk� tak�e z innych pa�stw do zaludniania swych kolonii; one jednak inicjowa�y, organizowaly i nadzorowa�y rozw�j nowej osady. Tote� miar� przewagi doryckich miast-pa�stw jest w�a�nie to, �e za�o�yly one najpo- t�niejsze kolonie, takie jak Syrakuzy, Tarent, Korkyra, Bizancjum i Cy- rena. Inny wa�ny czynnik by� niezale�ny od Grek�w. W por�wnaniu z grecki- mi miastami-pa�stwami, zewn�trzny �wiat �rodziemnomorski by� w latach 7 0-a50 �le zorganizowany. �ycie polityczne zachodnich i p�lnocnych ple- mion rodzimych by�o bardzo prymitywne. Tylko Fenicjan i Etrusk�w mo�- na por�wnywa� z Grekami, i oni to wla�nie po��czywszy si� zahamowali post p greckiej ekspansji. Na wschodzie, w po�udniowej cz�ci Azji Mniej- szej, w Syrii, na Cyprze, w Palestynie i Egipcie, gdzie ci�g�o�� tradycji epoki br�zu uleg�a mniejszym zak��ceniom, powsta�o bardzo ma�o kolonii greckich. Tutaj Greka zapraszano do osiedlenia si� w Naukratis lub w Po- sejdion, gdy� by� on ekspertem w handlu i sztuce wojennej, dw�ch dzie- dzinach, dzi�ki kt�rym gdzie indziej zdobywa� i zak�ada� niezliczone ko- lonie. Czasem pierwsi osadnicy byli ch�tnie przyjmowani przez tubylc�w i �enili si� z miejscowymi kobietami. Lecz kolonia, skoro tylko poczu�a si� pe vnie, powi�ksza�a zazwyczaj swoje terytorium si�� or�a i zamyka�a si� przed ludno�ci� niegreck�. Si�� ludzk� �ci�gano przewa�nie z ojczyzny. Rzadkie by�y kolonie mieszane, kt�rych ludno�� stanowili Grecy i tubylcy. Spot =kamy je na peryferiach kolonizacji jo�skiej, na przyklad w Krunoj i Bizone na p�lnocnych wybrze�ach Morza Czarnego i w kilku niewielkich osiedlach na Chalkidyce. Koloni�ci doryccy zamieniali cz�sto tubylc�w w ludno�� zale�n� lub periojk�w; Syrakuzy, Bizancjum i Herakleja Pon- tyjska posiada�y ludno�� zale�n�, Rhegion i Cyrena stworzy�y system pe- riojk�w. '' Wraz ze wzrostem dobrobytu Grecy z kolonii stawali si� wla�ci- cielami wi�kszej liczby p:ywatnych niewolnik�w, kt�rzy cz�ciowo pocho- dzili z miejscowej ludno�ci. Gdziekolwiek b�d� powstawaly greckie kolonie, wywieraly one gl�boki wp�yw na �ycie i kultur� lud�w otaczaj�cych. Grecka sztuka i greckie wyn lazki stopniowo przew�drowaly po�udniow� Europ� od Hiszpanii a� po Morze Czarne i oddziala�y nav et na dojrzal� cywilizacj� Etrurii. Na przyk�ad plemiona italskie przyj�y chalkidyck� form� alfabetu, za� plemiona w Galii nauczy�y si� od Grek�w uprawy oliwek i win�ro�li. Wp�ywy te przenosi�y si� drogami handlowymi, kt�re z greckich kolonii na wybrze�u rozchodzi�y si� daleko w g��b l�du. Sami Grecy niewiele zapo�yczyli od lud�w tubylczych. Co prawda na Sycylii i w Italii greccy koloni�ci przyj�li miejscowy system miar i wag, a religijne wierzenia Tracji i Scytii wzmocni�y, by� mo�e, kult Aresa i Zeusa, na przyk�ad w Tomis i Olbii. Na og�l jednak �ci�lejsze zaznajo- mienie si� z barbarzy�cami wzmacnia�o zaufanie, jakie Grecy pok�adali w swych w�asnych instytucjach, a zaufanie to stworzy�o pewne poczucie jedno�ci mi�dzy szeroko rozrzuconymi miastami-pa�stwami. Wa�n:ejsza byla podnieta, kt�rej dozna�a grecka, a specjalnie jo�ska my�l, dzi�ki bez- po�redniemu kontaktowi z w ielk� t�norodno�ci� kultur. Nigdzie nie od- zwierciedla si� to lepiej ni� w Historii Herodota, kt�ry odziedziczyl i prze- kazal nam do�wiadczenie okresu kolonizacji. Ale najwa�niejsza by la eks- pansja handlowa, kt�ra po�o�y�a podwaliny ekonomiczne pod powt�rny rozkwit cywilizacji w basenie Morza �r�dziemnego. Podobnie jak w p�nej epoce br�zu, kupcy egejscy prowadzili obecnie handel wymienn cyn� z Brytanii, bursztynem z Morza Ba�tyckiego i z�otem z G�r Uralskieh.`� Zachodzi�y jednak teraz powa�ne r�nice. Otwarcie Morza Czarnego i do- tarcie do Galii i Hiszpanii zr�wnowa�y�y oslabienie wp�yw�w Egiptu na po�udniu. Gl�wne nurty handlowe wiod�y teraz wzd�u� p�nocnych wy- brze�y i wysp Morza �r�dziemnego