106 pa�szczyzny, stanowi�cej pr�b� rozwi�zania trudno�ci z si�� robocz�...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

�ywio�owy i szybki wzrost pa�szczyzny zmusi� kr�la do jej ustawowego ograniczenia: sprzed roku 1423 pochodzi edykt W�adys�awa Jagie��y, okre�laj�cy maksymalny wymiar pa�szczyzny na 14 dni w roku. U schy�ku XIV i w pierwszej po�owie XV wieku cz�sto ju� wyst�puje w dobrach ko�cielnych pa�szczyzna tygodniowa (l dzie� z �ana, czasem nawet 2), a w 1421 r. na Mazowszu l dzie� z �ana tygodniowo mia� by� norm� tak�e w dobrach rycerskich. To narastanie pa�szczyzny rekompensowa� ch�opom spadek warto�ci ustalonego niegdy� czynszu pieni�nego, natomiast czynsz w naturze (g��wnie w �potr�jnym zbo�u", tj. �ycie, pszenicy i owsie) utrzyma� sw� warto��. Ograniczeniem wolno�ci ch�opa by�o utrudnianie opuszczenia wsi. Dotyczy�o ono pierwotnie tylko gospodarzy, kt�rych nie uregulowane w�dr�wki mog�yby doprowadzi� do ruiny gospodark� wiejsk�. Szczeg�lnie w dobie ruch�w migracyjnych okresu kolonizacji, kiedy panowie prze�cigali si� w stosowaniu udogodnie� dla ch�op�w, byleby �ci�gn�� nowych osadnik�w, na porz�dku dziennym by�o porzucanie gospodarstw przez wie�niak�w, kt�rym w bli�szej lub dalszej okolicy ofiarowywano lepsze warunki, a przyczyniali si� do tego rywalizuj�cy ze sob� zasad�cy. W takiej sytuacji ograniczenie swobody �wstania", tj. opuszczenia wsi przez gospodarza, by�o korzystne nie tylko dla pana wsi i dla samej akcji osadniczej, ale i dla innych wsp�gospodarzy, kt�rym wyjazd s�siada i pustoszenie gospodarstwa sprawia�o wiele k�opotu. Tote� wed�ug statut�w Kazimierza Wielkiego ch�op na prawie niemieckim m�g� opu�ci� wie� tylko pod warunkiem pozostawienia nast�pcy zdolnego do dalszego prowadzenia gospodarstwa na tym samym poziomie, b�d� te� przekazania gospodarstwa panu w stanie gotowym do dalszego u�ytkowania (tj. po obsianiu p�l, wyremontowaniu zabudowa� i uiszczeniu wszelkich powinno�ci). Ta ostatnia zasada obowi�zywa�a tak�e ch�op�w na prawie polskim, kt�rzy musieli nadto, opuszczaj�c wie�, wyp�aci� panu odszkodowanie, zwane wstanem (na Mazowszu) lub goscinnem. Konieczno�� wyp�aty powa�nej sumy (60 lub nawet 120 gr) utrudnia�a mo�no�� przenoszenia si� ch�op�w, ale instytucja r�kojemstwa (tj. por�czenia przez nowego pana lub innego szlachcica, �e ch�op wype�ni wszystkie zaleg�e powinno�ci) pomaga�a przezwyci�y� trudno�ci. M�odzie� wiejska, nie mog�ca znale�� zatrudnienia na wsi, mog�a bez przeszk�d opuszcza� wie�, by szuka� zaj�cia w mie�cie (w rzemio�le) lub wzi�� udzia� w nowych akcjach osadniczych; niekt�rzy po uko�czeniu szk�ki parafialnej si�gali po wy�szy szczebel o�wiaty i karier� duchown�. Ustawodawstwo szlacheckie zmierza�o w tym okresie przede wszystkim do powstrzymania pustoszenia gospodarstw. Wi�za�o si� to z os�abieniem, a nast�pnie ca�kowitym wyczerpaniem nap�ywaj�cego z Zachodu strumienia obcych koloni st�w. W XIV w. tzw. Czarna �mier� (1348-1350) i inne epidemie, przede wszystkim d�umy, spustoszy�y Europ� i powa�nie zmniejszy�y liczb� ludno�ci. Wprawdzie epidemie te w niewielkim tylko stopniu dotkn�y Polsk�, ale prowadzone w XIV i XV w. akcje kolonizacyjne, zdane na miejscowy materia� ludzki, odci�ga�y mieszka�c�w starszych wsi na nowe tereny i stwarza�y 107 niebezpiecze�stwo opuszczania gospodarstw po�o�onych na ziemiach nieurodzajnych lub obci��onych zbyt wielkimi powinno�ciami. Liczne pustki, wyst�puj�ce w Wielkopolsce i na �rodkowych ziemiach Polski w drugiej po�owie XV i na pocz�tku XVI w., �wiadcz�, �e nie by�o to wyimaginowane niebezpiecze�stwo. Statuty wi�lickie z po�owy XIV w. zaleca�y wi�c, aby opuszczanie wsi przez kmieci odbywa�o si� w porozumieniu z panem, ogranicza�y �wstania", dokonane bez zgody pana (ale ze spe�nieniem wszystkich warunk�w), do dw�ch kmieci rocznie. W ci�gu XV w. jednak ros�a tendencja do dalszego ograniczania migracji ch�opskich, przy czym w zwi�zku z rozwojem w�asnych gospodarstw szlachty zacz�to ogranicza� nie tylko opuszczanie wsi przez gospodarzy, ale i przez inne kategorie ludno�ci wiejskiej, dostarczaj�ce si�y roboczej folwarkom. Odpowiedzi� ch�op�w by�o zbiegostwo, czyli opuszczanie gospodarstw bez wiedzy i wbrew woli pana. Liczne statuty i uchwa�y sejmik�w wyst�powa�y przeciw zbiegom, a nieustanne zaostrzanie kar za zbiegostwo i powtarzanie si� zakaz�w �wiadcz�, �e walka z tym objawem oporu ch�opskiego by�a bezskuteczna. Jak�e mog�o by� inaczej, skoro gdy jeden pan feudalny przy pomocy aparatu pa�stwowego �ciga� zbiega, inny os�ania� go i ukrywa�, by zyska� nowego osadnika. Roczny termin przedawnienia spraw o zbiegostwo (i wytaczanych szlacheckim opiekunom spraw o pomoc w zbiegostwie i zach�canie do niego) przy opiesza�ym dzia�aniu aparatu feudalnej sprawiedliwo�ci umo�liwia� uchylanie si� zbieg�w od kary, zw�aszcza gdy zbiegali na tereny peryferyjne (Podlasie, Ru� Czerwona, Podkarpacie, Mazury), gdzie trudno by�o ich odnale��. Uwarstwienie ludno�ci wiejskiej: so�tysi i lemani Przechodz�c do przegl�du poszczeg�lnych grup polskiego -spo�ecze�stwa wiejskiego w p�nym �redniowieczu napotykamy na wst�pie so�tysa - posta� trudn� do jednoznacznego okre�lenia i nieraz ju� b�d�c� przedmiotem kontrowersji naukowych. Podczas gdy Kazimierz Dobrowolski widzia� w nim przedstawiciela wsi i jej przyw�dc� w rokowaniach i konfliktach z panem, to Jan Rutkowski podkre�la� feudalny charakter jego pozycji spo�ecznej i udzia� w przywilejach kosztem ch�op�w. S�uszno�� by�a po stronie Rutkowskiego: so�tys na podstawie przywileju lokacyjnego lub ustnej umowy zasad�cy z panem by� posiadaczem gospodarstwa przewy�szaj�cego nie tylko ch�opskie, ale cz�sto r�wnie� �any zarezerwowane przez pana; zazwyczaj by�a to Yg ca�ego area�u wsi wolna od czynszu, a czasem i od dziesi�ciny