By�a ona r�wnie� pewnym centrum �ycia wychowawczego pod wzgl�dem politycznym...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

To te� z tej szko�y wysz�o bardzo du�o dzia�aczy powsta�czych, z kt�rych prawie wszyscy sp�acili sw�j d�ug krwi� w�asn� na polach bitew lub niewol� na Syberii. Bardzo nieliczni ludzie z tej szko�y nie zostali upami�tnieni w historii powstania. Drug� specjaln� zas�ug� Centralnego Komitetu jest organizacja cywilna p�niejszego Rz�du Narodowego, wybudowana przeze� przed powstaniem. Organizacja ta odznacza�a si� pewnymi cechami, kt�re bodaj �e w �adnym innym kraju w czasach rewolucyjnych spotka� si� nie daj�. By�a to organizacja o tyle spr�ysta i silna, si�gaj�ca do najdalszych zak�tk�w, �e gdyby sz�o o wz�r dla organizacji rewolucyjnej, to j� mo�na jako taki postawi�. Dla cel�w wojennych wa�n� by�a organizacja komunikacji, kt�ra, specjalnie opracowana, przez ca�y czas powstania nies�ychane oddawa�a us�ugi sprawie wojennej. Cywilna ta organizacja musia�a jednak poch�ania� ca�e mn�stwo si� ludzkich, kt�re trzeba by�o czerpa� z tego samego zapasu spiskowych. Zmniejsza�o to znacznie materia� ludzki do walki or�nej na polu bitwy na rzecz organizacji cywilnej, kt�ra dzia�a�a w czasie ca�ego powstania 2. Oto w og�lnych zarysach stan przygotowa�, jakie osi�gn�a organizacja ruchu pod przewodem Centralnego Komitetu dla powstania ze strony militarnej. I czas jest, abym da� wam pewn� krytyk� post�powania �wczesnych dzia�aczy, krytyk� � jak powtarzam � mo�liwie obiektywn�, wychodz�c� z za�o�enia, �e staje si� w po�o�eniu tych, kt�rzy w�wczas pracowali. Przede wszystkim zwraca uwag� niedostateczne przygotowanie materia�u ludzkiego, kt�rym powstanie rozporz�dza�o. Materia� ten sk�ada� si� g��wnie z mieszczuch�w, robot- 1 Cuneo � miasto w Piemoncie (W�ochy p�n.), siedziba polskiej szko�y wojskowej w 1861�2 r. 2 Zarys dziej�w cywilnej i wojskowej organizacji powsta�czej opracowa� Edward Maliszewski �Organizacja powstania styczniowego� Warszawa (1924 r.). nik�w, do�� licznej inteligencji, wreszcie z wiejskiego elementu, z oficjalist�w prywatnych przy dworach czy zak�adach fabrycznych. G��wn� podstaw� by�o mieszcza�stwo, w kt�rym wtedy przewa�a� element rzemie�lniczy. Je�eli wzi�� spiskowych, to g��wn� ich cyfr� stanowili mieszka�cy miast i miasteczek Kr�lestwa. Element ten ca�y pod wzgl�dem wojennym nie by� do jakiejkolwiek wojny przygotowany, albowiem w�wczas przygotowanie wojenne pa�stw by�o formowane inaczej, ni� obecnie. Armie �wczesne nie tworzy�y si� na zasadzie powszechnej s�u�by wojskowej, lecz przez rekrutacj�, przy tym rekrut w Kr�lestwie szed� do wojska na dziesi�� lat. Jego do�wiadczenie wojskowe najzupe�niej nie dawa�o si� przez spo�ecze�stwo zu�ytkowa�. Dlatego te� mamy tu do czynienia z elementem, do wojny nieprzygotowanym. Obok tego d�u�szy czas wzgl�dnego zacisza z jednej strony, z drugiej sta�e rozbrajanie Polski sprawi�y, �e ludno�� z broni� oswojona nie by�a. Bro�, zw�aszcza dla mieszcza�stwa, nawet najprymitywniejsza, jak� by�a kosa, stanowi�y zupe�n� nowo��. I oto nie spostrzegam w pami�tnikach �adnych dzia�a� ze strony g��wnych kierownik�w, aby t� ludno�� do nadchodz�cej wojny przygotowa�. Je�eli niekt�rzy wspominaj� o pewnych pr�bach musztry, to jednak widocznie by�o to tak rzadkie, �e przewa�nie pami�tnikarze opuszczaj� ten dzia� roboty. We wspomnieniach wybitnych cz�onk�w Centralnego Komitetu nie znajdziemy nawet my�li, �e nale�y ludzi do wojny przygotowa�. Zaj�ci oni byli prac� ko�o dalszego zorganizowania spisku, naprawianiem szczerb organizacji, zdarzeniami wewn�trznymi w rodzaju manifestacyj, zaj�ci byli sprawami cywilnymi, zorganizowaniem konspiracji cywilnej, wreszcie byli poch�oni�ci wypadkami, id�cymi w tak �ywym tempie � ale o tych rzeczach technicznych, zwi�zanych z wojn�, prawie nie my�lano. Powiadam �prawie� jedynie przez sumienno��, gdy� bodaj tylko u jednego pami�tnikarza jest o tym wzmianka. Tym przykrzej mnie to uderza, �e, czytaj�c pami�tniki, opisuj�ce powstanie, napotka�em we wspomnieniu Beliny 1 z powiatu ��czyckiego na wiadomo��, �e gdy w maju czy czerwcu 1863 r., a wi�c po rozpocz�ciu powstania, przyjecha� nowy naczelnik, to pierwszym krokiem jego by�o za�o�enie szko�y podoficerskiej. Czy� nie czas by�o te szko�y zak�ada� poprzednio? Czy� nie nale�a�o zawczasu g�owy zaprz�ta� tym, co nast�pnie pod strza�ami robi� musiano? Je�eli mo�na by�o urz�dzi� tak �wietnie s�u�b� cywiln�, komunikacyjn� etc., to zdawa�oby si�, tym �atwiejszym jest zwr�cenie uwagi na przygotowania, konieczne do wojny. Niechybnie ka�da organizacja konspiracyjna, istniej�ca i rozwijaj�ca si� w warunkach zaboru rosyjskiego, a wi�c pod sta�ym naciskiem prze�ladowczym rz�du, przede wszystkim dba� musi o w�asne bezpiecze�stwo. Zmiana takiej organizacji na jawn� nie jest �atw� i wymaga czasu, aby j� przeprowadzi�