Dlatego odrzuci�a awans w sp�ce tramwajowej; s�abo��, kt�r� mog�a ukry� jako konduktorka, wysz�aby na jaw podczas szkolenia na motorniczego...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Dlatego odrzuci�a awans u Siemensa i zosta�a stra�niczk�. Dlatego przyzna�a, �e napisa�a raport, aby unikn�� konfrontacji z bieg�ym. Czy dlatego podczas procesu nadstawia�a g�ow�? Poniewa� nie mog�a przeczyta� ksi��ki c�rki, jak r�wnie� aktu oskar�enia, nie mog�a te� dostrzec szans obrony i si� odpowiednio przygotowa�? Czy dlatego wysy�a�a swoje podopieczne do O�wi�cimia? �eby je uciszy�, gdyby co� zauwa�y�y? I czy dlatego otacza�a opiek� osoby s�abe? Czy dlatego? Rozumia�em, �e wstydzi�a si�, i� nie umie czyta� i pisa�, i wola�a mnie wprowadza� w konsternacj�, ani�eli si� skompromitowa�. Wstyd sk�aniaj�cy do stosowania unik�w, okazywania niech�ci, skrywania si� i maskowania, tak�e ranienia innych zna�em sam. Jednak wstyd Hanny, �e nie umie czyta� i pisa�, jako pow�d jej zachowania podczas procesu i w obozie? Ze strachu, �e zostanie skompromitowana jako analfabetka, skompromitowa�a si� jako zbrodniarka? Ze strachu przed skompromitowaniem si� analfabetyzmem - zbrodnia? Jak�e cz�sto zadawa�em sobie te same pytania. Je�li motywacj� Hanny by� strach przed skompromitowaniem si� - dlaczego zamiast niewinnej kompromitacji analfabetyzmem potworna kompromitacja zbrodni�? Czy s�dzi�a, �e uda jej si� przez to przej��, z tego wyj�� bez jakiejkolwiek kompromitacji. Czy by�a po prostu g�upia? Czy by�a a� tak pr�na i z�a, �e aby unikn�� kompromitacji, sta�a si� zbrodniark�? Ci�gle odrzuca�em te przypuszczenia. Nie, m�wi�em sobie, Hanna nie wybra�a zbrodni. Odrzuci�a awans u Siemensa i trafi�a jej si� praca w charakterze stra�niczki. I nie, os�b delikatnych i s�abych nie wysy�a�a z transportem do O�wi�cimia, poniewa� czyta�y jej na g�os, lecz wybiera�a je do g�o�nej lektury, gdy� chcia�a im troch� ul�y� w ostatnim miesi�cu, zanim i tak musia�y wr�ci� do O�wi�cimia. I nie, podczas procesu nie rozwa�a�a, co jest gorsze, kompromitacja analfabetyzmem czy kompromitacja zbrodni�. Nie kalkulowa�a i nie dzia�a�a taktycznie. Zaakceptowa�a fakt, �e poci�gni�to j� do odpowiedzialno�ci, nie chcia�a tylko zosta� przy tym jeszcze skompromitowana. Nie dba�a o swoje interesy, lecz walczy�a o swoj� prawd�, swoj� sprawiedliwo��. Poniewa� zawsze musia�a si� troch� maskowa�, poniewa� nigdy nie mog�a by� ca�kiem otwarta, nigdy nie mog�a by� sam� sob�, by�a to �a�osna prawda i �a�osna sprawiedliwo��, by�y one jednak jej w�asne i walka o nie, by�a jej walk�. Musia�a by� kompletnie wyczerpana. Walczy�a nie tylko podczas procesu. Walczy�a od zawsze, nie po to, �eby pokaza�, co umie, lecz by skry� to, czego nie umie. W tym �yciu przebudzenia polega�y na energicznych odwrotach, a zwyci�stwa na skrywanych pora�kach. W dziwny spos�b dzia�a�a na mnie rozbie�no�� mi�dzy tym, co musia�o zaprz�ta� Hann�, gdy opuszcza�a moje rodzinne miasto, a tym, co sobie w�wczas wyobra�a�em i my�la�em. By�em pewny, �e j� wygoni�em, zdradzaj�c j� i wypieraj�c si� jej, a w rzeczywisto�ci uciek�a po prostu przed kompromitacj� w sp�ce tramwajowej. Okoliczno��, �e jej nie wygoni�em, nie zmienia�a jednak�e faktu, �e j� zdradzi�em. Nadal by�em wi�c winny. A je�li nie by�em winny, gdy� zdrada wobec zbrodniarki nie mo�e rodzi� poczucia winy, by�em winny dlatego, �e kocha�em zbrodniark�. 11. Po przyznaniu si� Hanny do napisania raportu pozosta�e oskar�one mia�y u�atwione zadanie. Stwierdzi�y, �e Hanna, je�li nie dzia�a�a w pojedynk�, wywiera�a na inne nacisk, grozi�a im i przymusza�a je do pos�usze�stwa. Si�� przej�a komend�. M�wi�a i pisa�a za wszystkie. Ona decydowa�a. Mieszka�cy wsi, kt�rzy zeznawali w charakterze �wiadk�w, nie mogli tego potwierdzi� ani temu zaprzeczy�. Widzieli, �e p�on�cego ko�cio�a pilnowa�o wiele kobiet w mundurach i �e go nie otworzono, dlatego sami nie mieli odwagi tego zrobi�. Spotkali te kobiety nast�pnego dnia rano, kiedy wyrusza�y w drog�, i rozpoznali je w oskar�onych. Nie potrafili jednak powiedzie�, kt�ra oskar�ona nadawa�a ton podczas porannego spotkania, czy w og�le kt�rakolwiek z nich nadawa�a ton. - Nie mo�ecie pa�stwo jednak wykluczy�, �e ta oskar�ona - adwokat innej oskar�onej wskaza� na Hann� - podejmowa�a decyzje? Nie, nie mogli tego wykluczy�, jak�e by mogli, a na widok innych oskar�onych, wyra�nie starszych, tch�rzliwszych, bardziej zm�czonych i zgorzknia�ych, nawet nie chcieli. W por�wnaniu z pozosta�ymi oskar�onymi Hanna by�a przyw�dczyni�. Poza tym obecno�� przyw�dczyni odci��a�a mieszka�c�w wsi; zaniechanie udzielenia pomocy wobec dowodzonej pr�nie jednostki stawia�o ich w korzystniejszym �wietle ni� fakt, �e zaniechali tego w obliczu grupy zdezorientowanych kobiet. Hanna walczy�a dalej. Przyznawa�a si� do tego, co by�o prawd�, i zaprzecza�a temu, co ni� nie by�o. Zaprzecza�a ze wzmagaj�c� si�, rozpaczliw� gwa�towno�ci�. Nie by�a g�o�na. Jednak ju� natarczywo��, z jak� m�wi�a, wywiera�a na s�dzie dziwne wra�enie. W ko�cu si� podda�a. M�wi�a tylko wtedy, gdy by�a pytana, odpowiada�a kr�tko, sk�po, czasami z roztargnieniem. Jakby chc�c unaoczni� fakt, �e si� podda�a, siedzia�a teraz podczas m�wienia. S�dzia przewodnicz�cy, kt�ry na pocz�tku rozprawy wielokrotnie powtarza�, �e nie musi sta�, je�li chce, mo�e siedzie�, zauwa�y� tak�e i to ze zdziwieniem