Kolejne strofy opisuj�ce wsp�czuj�ce bogactwo j�zyka ojczystego, rozpoczynaj� si� od podobnie konstruowanego wezwania: Boje z losem 123 O mowo polska, ty ziele...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

(III, w. 278-279) O mowo polska, ty czujny odzewie serdecznych �al�w, utrwalony w �piewie. (III, w. 289-290) O polskie d�wi�ki, tak sp�jnie zwi�zane, b�dziecie w lata czytane. (III, w. 300-301) Ko�cz� te strofy zdania, w kt�rych kadencj� wyznacza jaka� wariacja na temat zwrotu �dusz harmoni�, serc harmoni�", zbudowane zawsze tak, �e �harmoni�" znajduje si� w pozycji rymowej. Wszystko po to, �eby w samej konstrukcji wiersza zderzy� pochwa�� polszczyzny, najpe�niej zespolonej z wewn�trzn� potrzeb� cz�owieka, z ponurym rytmem wracaj�cego jak refren tytu�u pisma, kt�re Zygmuntowi Augustowi wr�czy� pose� Lupa Podlodowski: �De obscuro Regis matrimonio". Ju� od pierwszych niemal kwestii opozycja �wiat�a i ciemno�ci b�dzie stanowi� jedn� z podstawowych linii dramaturgicznych. Stworzy te� sytuacyjn� i psychologiczn� motywacj� l�k�w Barbary: Dzie� jeszcze schodzi jako zno�nie, bo mnie zabawia swymi dziwy; to i nadzieja jaka ro�nie. Ale ten wiecz�r nieszcz�liwy, gdy odchodzicie precz ode mnie i noc mi� ciemna opanuje; wtedy wszystkiego ju� �a�uj�. To mi si� piersi chwyta �kanie, �e nigdy nowy dzie� nie wstanie. W nocy tej l�ku my�li ton�, �em jest nieszcz�ciu po�lubion�. (l, w. 42-52) Ta podstawowa opozycja ukszta�towa�a tak�e formu�� dialogu, kt�ry nie przynosi informacji o zdarzeniach, nie posuwa naprz�d akcji dramatycznej, bo nie w akcji zawiera si� istota konfliktu. Dialog s�u�y pokazaniu odmienno�ci postaw partner�w rozmowy, wydobywa dramatyzm z przeciwstawnego spojrzenia na �wiat. Dopiero w takim starciu Postaw kszta�tuje si� dynamiczna osobowo�� bohater�w dramatu, kt�-rzy zmagaj� si� nie tylko z przeciwie�stwami losu, ale te� i z w�asnym 124 WYSPIA�SKI W LABIRYNCIE TEATRU rozumieniem �wiata. Bardzo mocno dochodzi tu do g�osu zapisane w Studium o �Hamlecie" rozumienie kompozycji dramatu jako procesu zdobywania �wiadomo�ci i dojrzewania bohatera. W opozycj� �wiat�a i ciemno�ci w��cza si� zmienno�� zaprzeczaj�cych sobie wzajemnie p�r roku, przede wszystkim zimy i wiosny Kr�l po �mierci ojca postanawia, najpierw w Wilnie, ujawni� swoje ma��e�stwo z Barbar�. Nie ma jednak miejsca na rado��-nie tylko jest zima, ale te� zaraz b�d� musieli si� rozsta�, bo obowi�zki wzywaj� g0 do Krakowa. S�yszymy ostatnie fragmenty przemowy Zygmunta Augusta i ogl�damy ostatni moment aktu przedstawienia Barbary Radzie Pan�w Litewskich. Wszystko to dzieje si� na drugim planie, w g��bi sceny, tylko przez chwil� Radziwi��wna staje na podium tronu o�wietlona s�o�cem. Bo w istocie druga scena dramatu i drugie w nim spotkanie ma��onk�w zn�w jest po�egnaniem, a ka�de z tych po�egna�, niezale�nie od historycznego momentu naznaczone jest pi�tnem ostatecznego przemijania. Og�oszeniu ma��e�stwa towarzysz� �a�obne dzwony czcz�ce pami�� starego kr�la. Barbara tak to odczuwa nie z powodu smutku po �mierci Zygmunta Starego, lecz z powodu nag�ej �wiadomo�ci przemijania: wi�c gdy �a�obne dzwony s�ysz�, jak bij� wsz�dy ustawicznie, to serce si� �cisn�o b�lem, �e wasz czas ju� si� pocz�� liczy�, gdy�cie zasiedli tron dziedziczy�. (II, w. 62-66) Nad rozkwitaj�cym na nowo szcz�ciem wpisywanym przez Augusta w obraz odradzaj�cej si� na wiosn� przyrody dominuje mroczny ch��d zimy i dojmuj�ca �wiadomo�� czasu zst�puj�cego. Barbara, �wie�o po�lubiona ma��onka, przygotowuj�ca si� dopiero do uroczystych weselnych obrz�d�w, przemawia jak Demeter z Nocy listopadowej, na wszystko patrzy w perspektywie bezpowrotnej straty tego co ulotne, jednostkowe, nie wierzy w wiosenne odrodzenie: Patrzy�am z okien mej samotni, -�:. tam w dubinieckim wi�zieniu, jak zima u�miech m�odych lat unios�a gdzie� ku zapomnieniu, do niezwr�conych nigdy strat. Boje z losem 125 Jak si� chu� ka�da przeistacza w �yw� obecno��, ma�o mi��; jak szcz�cie, w �wiat wiedzione si��, z nami si� razem w groby stacza. Wi�c to wesele, co si� �mieje z �wie�ej zielonych traw po�cieli, to ino ziele� nad mogi��, kt�r� zn�w ca�un w �nieg ubieli. (II, w. 88-100) Zygmunt August okazuje si� wi�c dramatem o niemo�liwym szcz�ciu tak�e ze wzgl�du na nadrz�dne miejsce �mierci w �wiecie, o kt�rym opowiada.16 Wszystko zmierza ku �mierci i ogl�dane jest z jej perspektywy. To nie �nieg jest por�wnany do bia�ego ca�unu, to biel �niegu narzuca mu rol� ca�unu otulaj�cego �wiat, kt�ry ca�y wydaje si� grobem. Takiemu spojrzeniu podporz�dkowuje si� te� i Zygmunt August. Drug� scen� dramatu, kt�ra w planie akcji jest triumfem wiernego, wytrwa�ego uczucia, ko�czy inwokacja do mi�o�ci, rozpoczynaj�ca si� s�owami: �O mi�o�ci, biegniesz w boje/ o to kruche szcz�cie twoje" (II, w. 273-274). Nie jest ona jednak hymnem na cze�� mi�o�ci, tylko uwydatnieniem jej krucho�ci, przeczuciem nieszcz�cia, z�ej doli, bo w istocie jej adresatk� jest �mier�: Widzisz w ��kach, kwiaty w p�kach, jak si� fal� gn� kwiecist�, lgn� ku sobie? Ju� ten kosiarz mieczyk krzesze, kt�rym ca�e taki sczesze. Legn� p�ki. (II, w. 280-285) Trzy sceny spo�r�d czterech opublikowanych przez Wyspia�skiego, s� wi�c w istocie wariacjami na ten sam temat - bezlitosnej ostateczno�ci przemijania. Pe�ne gwa�townego niepokoju, gor�czkowe dialogi Barbary i Augusta staj� niemal w sprzeczno�ci z kolejnymi etapami daj�cego si� wyczyta� z tych scen rozwoju akcji. Niewa�ne, co sta�o Bardzo jest w tym bliski Malczewskiemu. W z�ych przeczuciach Barbary wci�� odzywa si� echo refrenu 'piosneczki, z jak� maski wtargn�y do dworku Miecznika: Ah! na tym �wiecie, �mier� wszystko zmiecie, Robak si� l�gnie i w bujnym kwiecie. (A. Malczewski, Maria, Pies'� II, w. 733-734, cyt. za: opra�. J. Ujejskiego, BN l 46, Krak�w 1925). 126 WYSPIA�SKI W LABIRYNCIE TEATRU si� w ko�cu przyczyn� �mierci Barbary. Kr�lowa musia�a umrze�, bo ka�de wielkie szcz�cie musi zosta� okupione cierpieniem. Cierpieniem immanentnie w nim zawartym, niezale�nym od zewn�trznych trudno�ci