On spa� i jad�, ona w�ada�a i narzeka�a na to, �e ca�y ci�ar rz�d�w pa�stwa d�wiga� musia�a, cho�by go by�a za nic w �wiecie si� nie wyrzek�a...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Za wym�wk� doskona�� s�u�y� jej charakter m�a. Mi�dzy nimi dwojgiem panowa�a zreszt� zgoda pozorna, okupowana z jego strony wszelkiego rodzaju ust�pstwami; z jej strony milczeniem, gdy go widzia�a uci�nionym do ostatka, ale mi�o�ci nie by�o i by� nie mog�o. Feliks o�eni� si� dla dogodzenia matce, kt�ra po wygnaniu z domu Julii co najrychlej syna przyzwoicie o�eni� pragn�a, i by� dla narzuconej mu �ony grzecznym, przyzwoitym ma��onkiem, ale serce dla niej mia� zamkni�te. Nar�bscy w stolicy mieli gotowe ju� jak naj�wietniejsze i jak najrozleglejsze stosunki, spodziewali si� wi�c czas jak najprzyjemniej przep�dzi�. Dom te� stosownie do tych nadziei urz�dzi� wypada�o, aby czasem i u siebie m�c przyj�� dostojnych go�ci. Stosunki u nas, jak prawie wsz�dzie na �wiecie, cho� ��cz� wypadkowo r�ne stany i klasy spo�eczne, najcz�ciej ograniczaj� si� jedn� sfer� towarzysk�, kt�r� wyznacza pochodzenie, wychowanie, maj�tek... Nigdzie jednak, w �adnym kraju klasy spo�ecze�stwa tak ostro i dobitnie nie odcinaj� si�, jak u nas. Cho� chwilowo zbli�y je stosunek, grzeczno�� poci�gnie, cho� interes zmusi do znajomo�ci poufalszej, zawsze pomi�dzy rozerwanymi ostatkiem przes�d�w starych panuje ta niedowierzaj�ca polityka, kt�ra stalej i serdeczniej, nawet ludziom z sob� sympatyzuj�cym, po��czy� si� nie daje. Widzieli�my przyk�ady ma��e�stw takich heterogenialnych, kt�re zwi�za�y je�li nie dwa serca, to dwie dole, a nie potrafi�y zwi�za� rodzin i zasypa� przepa�ci, jaka je dzieli�a. Wsz�dzie na �wiecie ludzie jednych poj��, wychowania, ukszta�cenia czuj�, �e sobie s� bra�mi, u nas si� to m�wi, na chwil� nawet przez zapomnienie przyjmuje si� za braterstwo, ale lada s��wko, ruch, natychmiast �ywio�y niepojednane rozdziela. Przypatrzywszy si� spo�ecze�stwu naszemu, widzimy, �e na poz�r jednolite, rozk�ada si� na tysi�ce warstw, barw, odcieni tak, �e co chwila strach przejmuje, by si� ta ca�o�� nie rozsypa�a na cz�ci sk�adowe. Gdzie indziej albo si� ju� zjednoczy�y cywilizacj� wy�sz� te masy lub na mniej dziel� si� jeszcze szereg�w; u nas k� i k�ek towarzyskich bez ko�ca, a antagonizm�w bez liku. Na poz�r wszystko to zgodne i z��czone, ale w g��bi kipi jeszcze walka i wre nieprzyja�� wiekowa... Samo wymaganie ducha czasu w pewnych warunkach na oko ��czy przeciwnik�w, ka�e im poda� sobie d�onie, m�wi�, �y�, je�� i pi� razem, ale wyszed�szy za drzwi ten, kt�ry �ciska� si� serdecznie, wie doskonale, i� po jego poca�unku usta obetr�. Nikt nikomu nie wierzy, nikt nie ufa nikomu, a nieustanna ostro�no�� i obawa wp�ywaj� na og�lny nawet charakter kraju. Przyczyn tego stanu bada� nie b�dziemy, zaprowadzi�oby nas to zbyt daleko, pozosta� on z prastarych czas�w, a ci, co sercem do nich przylgn�li s�usznie, nie postrzegli, i� pokochali za pi�tno narodowe to, co by�o ca�ej niegdy� Europy usterkiem wieku; co nie w�a�ciwo�ci� jest nasz�, ale zabytkiem starego porz�dku �wiata, z kt�rego reszta si� ju� d�wign�a, w kt�rym my pozostali�my, zrobiwszy ze� sobie cech� przesz�o�ci. Ale to nie na dobie w powie�ci; sz�o nam o to, by powiedzie�, jakim sposobem pan Feliks rozleglejsze, a nade wszystko r�norodniejsze nad innych mia� stosunki. Naprz�d na wsi s�siadowali z kilku wielkimi panami, przyje�d�aj�cymi czasem dla przep�dzenia paru miesi�cy w maj�tkach... i tu z nimi �atwiejsz� zawsze zrobili znajomo��. Pani Nar�bska na pensji znajdowa�a si� z kilkoma panienkami bogatszych rodzin warszawskich r�nego stanu i nie zerwa�a z nimi stosunku, z kt�rym si� ��czy� urok m�odo�ci. Feliks mia� towarzysz�w szk� i uniwersytetu... r�nie roz�o�onych po �wiecie. W ten spos�b znajomo�ci ich wielkie zajmowa�y ko�o, a cho� sympatie pani Nar�bskiej kr��y�y w sferze arystokratycznej, w szlacheckiej, raczy�a dopuszcza� �askawie i inne istoty do ogl�dania swojego oblicza. Chcia�a by� na wysoko�ci swojego wieku, ale napada�y j� czasem zgryzoty sumienia, przypomnienia antenat�w, skruchy serdeczne i na�wczas sk�ada�a na m�a win� spospolitowania si�, wracaj�c do sfery, kt�r� mia�a za w�a�ciw� sobie. Szczeg�lniej gdy kt�ry z wielkich pan�w odda� wizyt� lub zaprosi� Nar�bskich, gdy z nimi by� raczy� poufale i grzecznie, pani Samuela po odje�dzie mia�a regularnie recydyw� arystokratyczn� przypomina�a dziada, wielkiego kuchmistrza koron- nego, i babk� kasztelanow�. Po czym nast�powa�y westchnienia, narzekania na czas, na og�lne zepsucie, na zami�owanie z�ota, na zasady demokratyczne i krupi�o si� na panu Feliksie, kt�ry ruszywszy ramionami odchodzi�. W innych razach napada�y pani� Feliksow� wybuchy cale innego koloru i narzekania na stare przes�dy, na pan�w itp., ale to tylko, je�li kt�ry� z nich lub si� nie odk�oni�, albo zapomnia� jej przys�a� zaproszenie. W�wczas pan Feliks znosi� r�wnie cierpliwie wyrzuty, �e niepotrzebnie do nich si� cisn��, �e nie umia� si� szanowa�, �e ho�dowa� starym przes�dom..