Otrzyma�em tak�e list z komplementami od E...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

H. Carra, cho� jego (nie podpisana) recenzja w �Times Literary Supplement" zawiera�a zarzuty �zbytniego uproszczenia". By�a to jedyna moja ksi��ka, kt�ra znalaz�a - do�� niech�tne - uznanie w�adz sowieckich, prawdopodobnie dlatego, �e w odr�nieniu od moich p�niejszych prac nie atakowa�a najwa�niejszej dla nich sprawy: Lenina i legalno�ci re�imu, kt�ry stworzy�. W 1964 roku, po publikacji niekt�rych dokument�w archiwalnych na temat Stalina i jego spor�w z Leninem, opracowa�em uzupe�nion� wersj� tej ksi��ki. By�a potem stale wznawiana, a w roku 1997 Harvard opublikowa� jej nowe, broszurowe wydanie. Ksi��ka ta przynios�a te� efekt uboczny, daj�c mi okazj� do zaprezentowania w�asnego cyklu wyk�ad�w. Zaaran�owa� to nowy cz�onek kadry naukowej Wydzia�u Historii na Harvardzie, Robert (�Bobby") Lee Wolff, specjalista od historii Bizancjum, kt�ry przyby� na Harvard z Uniwersytetu Wisconsin. Wykazywa� wielkie zainteresowanie histori� Rosji i mn� osobi�cie. By� cz�owiekiem wybitnym, mia� niezwyk�� wiedz� w r�nych 78 �y�em. Wspomnienia niezale�nego Harvard 79 dziedzinach, w tym powie�ci wiktoria�skiej; opublikowa� p�niej ich wzorcow� bibliografi�. Mianowany dyrektorem programu studi�w o Zwi�zku Sowieckim, zaprosi� mnie do wyg�oszenia cyklu wyk�ad�w na temat narodowo�ci sowieckich. Prowadzi�em je w semestrze wiosennym, w latach 1953-1954. (W latach 1955-1956 kurs ten zosta� przesuni�ty na Wydzia� Historii). Pami�tam dobrze, kiedy pierwszy raz wszed�em do sali im. Boylstona, by wyg�osi� sw�j wyk�ad inauguruj�cy ca�y cykl. Szybko oceni�em sytuacj�: na sali siedzia�o siedmiu student�w. By�em rozczarowany, kiedy po przedstawieniu si� i zaprezentowaniu tematu kursu dw�ch z nich podnios�o si� i wysz�o (wyra�nie pomylili sale wyk�adowe). Prowadzi�em ten cykl wyk�ad�w do 1960 roku, wyg�aszaj�c je do o wiele liczniejszej publiczno�ci. W marcu 1951 roku napisa�em do Wolffa list, w kt�rym sugerowa�em, �e mog� wyg�osi� cykl wyk�ad�w o rewolucji rosyjskiej. On jednak w og�le nie odpowiedzia�. Kiedy nieco p�niej spotka�em go przypadkowo, oznajmi�, �e m�j list by� �niefortunny", lecz nigdy nie wyja�ni� dlaczego. Moja propozycja zosta�a wyra�nie odczytana jako wyzwanie rzucone Martinowi Maili, wyk�adowcy na tym samym wydziale, kt�ry zosta� wyznaczony do prowadzenia kursu na temat historii Zwi�zku Sowieckiego w nast�pnym roku. Wielu laik�w traktuje badania historyczne nieco protekcjonalnie, uznaj�c, �e wszystko o przesz�o�ci ju� wiadomo i �e historycy powtarzaj� t� sam� opowie��, akcentuj�c jedynie swoje pogl�dy. Tak wi�c pisanie historii ma by� nudnym i ma�o tw�rczym zaj�ciem, cho� je�li jest zrobione w spos�b b�yskotliwy, ma pewn� warto�� dla czytelnika jako rozrywka. Dop�ki nie pojawi� si� nowe materia�y �r�d�owe. Kiedy dowiedziano si� w latach osiemdziesi�tych, �e pracuj� nad histori� rewolucji rosyjskiej, pytano mnie zazwyczaj, czy znalaz�em jakie� nowe �r�d�a. Tymczasem te �nowe �r�d�a" dostarczaj� mniej wiedzy o przedmiocie bada� ni� si� og�lnie s�dzi. Sztuka historyka polega na selekcjonowaniu, wed�ug okre�lonych kryteri�w, r�nych dowod�w z niezmierzonej skarbnicy dost�pnych fakt�w, a potem na ��czeniu ich w przekonuj�c� i, je�li to mo�liwe, literacko satysfakcjonuj�c� narracj�. Historyk d��y do sformu�owania pewnych syntetycznych s�d�w na temat opisywanej historii. Zadanie jest trudne, lecz je�li uda si� je wykona� dobrze, daje wielk� satysfakcj�. Trudno opisa� wzruszenie, kt�re opanowuje historyka, kiedy czuje, �e uda�o mu si� uczyni� nierozwi-ni�te jasnym, a pozbawione znaczenia - znacz�cym. Dla mnie by�o to zawsze do�wiadczenie zbli�one do artystycznego. Po sko�czeniu The Formation stan��em przed pytaniem: co robi� dalej? Najpierw rozwa�a�em kontynuowanie moich bada� nad sowieckimi narodowo�ciami, obj�cie nimi ko�ca lat dwudziestych i wczesnych lat trzydziestych. Powstrzyma�o mnie u�wiadomienie sobie, �e aby wykona� to zadanie w odpowiedni spos�b, musia�bym nauczy� si� wielu trudnych dla mnie j�zyk�w, poczynaj�c od tych z grupy tureckiej. Bez entuzjazmu zacz��em si� wi�c uczy� tureckiego, wykorzystuj�c p�yty Linguaphonu, niepotrzebne ju� pewnej m�odej kobiecie po zerwaniu z tureckim narzeczonym. Wszystko sz�o dobrze do momentu, kiedy natkn��em si� na harmoni� samog�osek, osobliwo�� j�zyk�w uralsko-a�tajskich; samog�oski z ka�dego s�owa nale�� do tej samej grupy, co powoduje trudno�ci w odnajdywaniu ich w s�owniku. Da�em wi�c za wygran�. Dalej od czasu do czasu pisywa�em do gazet i magazyn�w na temat �sprawy narodowo�ci" w ZSRR, jak r�wnie� doradza�em rz�dowi w tej kwestii. Ale z wyj�tkiem prac wymienionych ni�ej nie prowadzi�em w tym kierunku dalszych bada�. Zaj��em si� innym wa�nym tematem w rosyjskiej historii, mianowicie problemem kultury politycznej. Uderzy�y mnie podobie�stwa mi�dzy przed- i porewolucyjn� Rosj� i postanowi�em wyj�� poza slogany sowieckiej propagandy, by oceni� elementy ci�g�o�ci �ycia politycznego tego kraju