Przyk�adem �wiadomo�ci historycznej w recepcji antyku jest dramat zatytu�owany Aspazja, natomiast w kategoriach swoi�cie rozumianej alegorii czyta� nale�y wczesne...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Obrazki dramatyczne Antea, Na targu to utwory, kt�rych pojedyncze zespo�y motyw�w, sceny, postacie, wydarzenia poza znaczeniem dos�ownym i bezpo�rednio przedstawionym maj� jeszcze inne, ukryte, domy�lne. Dopiero znaczenia te, dos�owne i domy�lne sumuj� si� na sens utworu. Fundamentem sensu jest znaczenie dos�owne, jego kopu�� za� znaczenie domy�lne. Akcj� tych do�� statycznych utwor�w umie�ci� autor w VI i V wieku p.n.e. w Atenach. Fabu�� pierwszego tekstu prawie w ca�o�ci wype�nia d�uga rozmowa dw�ch bohater�w Dulosa i Protosa - niewolnik�w Kritobula, pot�nego magnata i despoty oraz przyprowadzenie Antei - pi�knej niewolnicy, niegdy� kochanej przez Dulosa, a dzi� wykazuj�cej wi�cej ch�ci u�ywania dostatku ni� dzielenia "przyg�d" niewolnika. G��wn� postaci� dramatu nie jest jednak tytu�owa bohaterka, ale Du�o�, pilny ucze� w szkole cynicznej filozofii Diogenesa i Kratesa. Od Diogenesa w�a�nie nauczy� si� znoszenia swojej doli. Wsp�lnie z Protosem wykonuje ci�k� i upokarzaj�c� prac�. Jest jednak absolutnym zaprzeczeniem Kritobula - prawdziwym, wolnym cz�owiekiem. [...] swobodnym jest ten tylko, kogo nami�tno�ci nie sku�y, �e zatem z nas dw�ch nie ja jestem niewolnikiem, ale on!5 - powie do Protosa. Sprowadzenie Antei, wygranej w ko�ci przez w�adc�, budzi w Du-losie dawne uczucie. Za odwa�ne wyznanie mi�o�ci bohater zostaje skazany na �mier� przez wbicie na pal. Jedyn� pociech� jest szczere wsp�czucie przyjaciela, dot�d bezlitosnego kpiarza, a najdokuczliwsz� os�od�, wyzwalaj�ca pragnienie szybkiej �mierci - pro�ba Antei skierowana do Kritobula: "Pozw�l mu przynajmniej po�egna� si� z matk�."6. Du�o� nie ma tak naprawd� �adnego wp�ywu na sw�j los. Z filozoficznej doktryny czerpie dla siebie godno��, dla w�adcy za� pot�pienie. Natur� prawdziwego cz�owieka jest tylko natura cnotliwa. On [Kritobul - A.Z.] nigdy cz�owiekiem nie by�; chocia� wi�c ma prawo mnie kopa�, ja mam r�wne - nim gardzi�.7 W wyrzeczeniu si� �wiata bohater posuwa si� tak daleko, �e nawet - pocz�tkowo - odrzuca mi�o�� do kobiety. Przekonuje si� jednak do�� szybko, i� mo�liwe jest to tylko w teorii. Mi�o�� z wolnego cynika czyni go niewolnikiem nami�tno�ci. Szko�a cynik�w daje mu jednak poczucie w�asnej godno�ci, pozwala lekcewa�y� niedol� niewolniczego �ycia, nie jest tylko w stanie st�umi� uczu� i pragnie�. Doktryna filozoficzna, zatem przynosi ulg� w cierpieniach, ale nie umo�liwia st�umienie nami�tno�ci. My�l Kostium antyczny we wczesnych dramatach Aleksandra �wi�tochowskiego 331 t� potwierdza tak�e posta� drugiego bohatera dramatu, adwersarza Dulosa - Protosa. Jest on wyznawc� szko�y cyrenaik�w, zasadzaj�cych moralno��, w przeciwie�stwie do cynik�w, na bezgranicznym u�ywaniu przyjemno�ci �ycia. I Protos musi zrezygnowa� z poszukiwania jedynie przyjemnych uczu�. Los Dulosa, wsp�czucie i b�l przezwyci�aj� jego dogmatyczn� teori� wy��cznego zadowolenia. Doktryna filozoficzna zatem to tylko jedna z dr�g prowadz�cych do ul�enia doli �ycia. Akcj� drugiego z wymienionych dramat�w - Na targu - wype�nia scena handlu, w czasie kt�rej Trofos - "hodowca niewolnik�w" - zabiega o godziw� zap�at� za sw�j towar. Jak przysta�o na solidnego kupca, zna dobrze sw�j towar, sposoby reklamy, s�abostki klient�w, etc. i dlatego potrafi w�a�ciwie oceni� realn� warto�� wystawionej na sprzeda� rodziny z wyspy Melos. Ojca tej rodziny zachwala m�odzie�cowi ate�skiemu - Linosowi: Kulasem zosta�, walcz�c za sw� ziemi�, w kt�rej by�, jak ty wolnym; Kup go sobie, to ci� nauczy, co masz robi�, gdy staniesz w szeregu8. Dla zrozumienia dodatkowych uwik�a� dramatycznych i podtekstowej wymowy tej sytuacji potrzebne s� wyja�nienia historyczne, kt�rych dostarczy� sam autor. Pierwsze wydanie ksi��kowe dramatu pisarz poprzedzi� komentarzem, w kt�rym wyja�nia� mi�dzy innymi: Co do samego zdarzenia historycznego, z kt�rego dramat Na targu si� wywi�za�, by�o ono drobnym ust�pem wojny peloponeskiej, kt�ra ujawni�a bliski zgon Aten i pogrzeba�a pot�g�. Po kl�sce pod Mantine� (418) zwr�ci�y si� one przeciwko neutralnej wyspie Melos i za��dali od niej wej�cia do zwi�zku. Daremnie melijczycy b�agali o pozostawienie ich w spokoju, wodzowie ate�scy, nie otrzymawszy zado�� uczynienia swym okrutnym warunkom, przyst�pili do or�nej rozprawy. Jednych wymordowano, drugich zamieniono na niewolnik�w. Obraz tego gwa�tu, w kt�rym pi�kna, kwitn�ca kolonia okrutn� r�k� wsp�plemie�c�w bez winy zg�adzona zosta�a, ten obraz ate�skiej nies�awy wstrz�saj�cymi barwami odmalowa� si� na kartach dziej�w Tucydydesa.9 W kulminacyjnym momencie utworu, kiedy akcja zmierza do wyra�nie tragicznego zako�czenia, Polos uzyskuje wolno�� dla siebie i swojej rodziny. Wyznaje: Mo�e chcesz wiedzie� obywatelu, kogo ci ten zacny handlarz sprzedaje. Ta m�oda niewolnica jest �on� jednego z wodz�w wyspy Melos, zniszczonej i wyr�ni�tej r�kami waszego �o�dactwa. Jam tej kobiety m�� i mo�e ostatni syn ludu, kt�ry pod waszym barbarzy�stwem mieczem zgin��. J� z dzieckiem uprowadzi� rabu� i sprzeda� temu hodowcy niewolnik�w, ja darowa�em si� sam, b�agaj�c, aby pozwoli� reszt� okropnych dni prze�y� z tymi, kt�rzy dla mnie na �wiecie zostali. Dzi� ich trac�, bo nar�d ate�ski morduje teraz i sprzedaje braci. Ostatniej m�czarni nie wytrwam - kup z dzieckiem matk� i wydrzyj j� haniebnym ��dz, kt�re tu na ni� czatuj�; mnie niechaj ten postronek z waszego okrucie�stwa wyzwoli!10 Aspazja jest swoist� syntez� dramatycznych do�wiadcze� pisarza. Na dzie�o sk�ada si� cykl scen z epoki Peryklesa, scen z �ycia obyczajowego i spo�eczno-politycznego. Utw�r oczywi�cie zawiera tak�e najistotniejsz� problematyk� intelektualn�, ideow� i spo�eczn� czasu powstania utworu (rok 1885, prapremiera 1908). Filozofowie, poeci, arty- 332 AGATA ZALEWSKA �ci, politycy tzw. "z�otego wieku Peryklesa" - Protagoras, Anaksagoras, Sokrates, Sofo-kles, Eurypides, Fidiasz i inni - zostali wprowadzeni jako g��wni bohaterowie dramatu. Podstawowym tworzywem utworu jest polemika intelektualna, dyskusja ideowa, starcia przekona� w dyspucie, a nie w akcji dramatycznej