Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.
Ten konflikt odbijał nie tylko sprzeczności między dwoma głównymi obozami politycznymi tych czasów, ale także bardziej. ogólną sprzeczność tkwiącą korzeniami w historii i zapewne w tzw. charakterze narodowym: niepełną tożsamość więzi etniczno-narodowej i więzi państwowej. Wspólnoty narodowe i wyznaniowe Pojęcie “mniejszości narodowych" bywa kwestionowane. Niektóre grupy narodowe stanowiły przecież większość na zamieszkałych przez siebie terenach. Dotyczyło to zwłaszcza Ukraińców i Białorusinów. W każdym razie jednak wszystkie grupy narodowe poza Polakami były częściami większych wspólnot narodowych, których centra znajdowały się poza obszarem państwa polskiego. Tylko dla Żydów Polska była, przynajmniej w Europie, ich najliczniejszym Żydzi podczas szabasu Ortodoksyjni Żydzi przestrzegali skomplikowanych nakazów swej religii: w sobotę zamierało życie w zamieszkanych przez nich dzielnicach, zwłaszcza zaś w żydowskich miasteczkach na wschodzie Polski. 636 skupiskiem. Inne grupy narodowe miały swe ośrodki w sąsiednich krajach. Tereny zamieszkane przez Ukraińców i Białorusinów przylegały do ich głównego pnia za kordonem. W nadgranicznych powiatach mieszkali też Litwini oraz trochę Niemców, których większość była jednak rozproszona wśród ludności polskiej w województwach zachodnich, łódzkim, warszawskim i wołyńskim oraz po trosze w innych częściach kraju." Rozproszeni byli też, oprócz Żydów, Rosjanie, Czesi i inne drobne mniejszości. Społeczeństwo ukraińskie w Polsce składało się głównie z ludności chłopskiej oraz z niezbyt licznego drobnomieszczaństwa, robotników i inteligencji. Ta ostatnia to głównie duchowni grekokatoliccy, pracownicy spółdzielni, nielicznych redakcji i szkół. Robotnicy ukraińscy pracowali głównie w rolnictwie i przemysłach związanych z rolnictwem. Jednak stopniowo rozwijały się zarówno inteligencja, jak i drobnomieszczaństwo ukraińskie. Dyskryminacyjna polityka władz utrudniała rozwój inteligencji ukraińskiej i zmuszała znaczną jej część do emigracji. Jeszcze bardziej jednorodne było społeczeństwo białoruskie, które prawie w 95% utrzymywało się z rolnictwa, przy czym 90% tego społeczeństwa to chłopi. Rozwój świadomości narodowej w odróżnieniu od Ukraińców, następował powoli. Ludność Polesia, spokrewniona na północy z Białorusinami, na południu z Ukraińcami, określała się jako “tutejsi" i nie umiała podać przynależności narodowej. Inteligencję białoruską, tj. przyznającą się do tej narodowości, można było niemal policzyć na palcach. Szkolnictwo białoruskie władze całkowicie zlikwidowały. Ludność żydowska w większości skupiała się w b. zaborze rosyjskim i w b. zaborze austriackim, stosunkowo mało Żydów było w Polsce zachodniej. Ludność ta, w większości kupiecko-rzemieślnicza, w 3/4 mieszkała w miastach. Robotnicy żydowscy pracowali głównie w drobnym przemyśle i rzemiośle, zwłaszcza żydowskim. W wielkim przemyśle było ich bardzo mało. Burżuazja żydowska stanowiła prawie połowę całej burżuazji, a żydowskie drobnomieszczaństwo większość całego drobnomieszczaństwa w Polsce, w tym 70% kupców i handlarzy. Duża była liczba inteligencji żydowskiej. W tej warstwie społecznej przebiegały często procesy asymilacji. Przytoczone wyżej dane liczbowe o ludności mówiącej po żydowsku trzeba zwiększyć, aby otrzymać liczbę Żydów jako grupy narodowej, o znaczną część ludności wyznania mojżeszowego, deklarującej język polski, lecz poczuwającej się do wspólnoty narodowej z Żydami. W tym wypadku odsetek Żydów w Polsce wzrasta do ok. 10. Ludność niemiecka w większości składała się z rolników - najczęściej zamożnych chłopów. Było sporo robotników niemieckich. Poza Śląskiem pracowali oni w znacznej części w przemyśle włókienniczym. Dużą rolę grała niemiecka wielka własność ziemska. Sieć spółdzielni, organizacji społeczno--oświatowych, gospodarczych, politycznych, kościelnych tworzyła z mniejszości niemieckiej zwartą grupę. Inne wspólnoty narodowe, jak rosyjska, litewska, czeska nie odgrywały w skali ogólnokrajowej większej roli ze względu na swą niewielką liczebność. 637 Problemy narodowościowe powiązane były ze sprawami wyznaniowymi. Religia mojżeszowa stanowiła ośrodek i główną podstawę odrębności Żydów. Nikt poza Żydami jej nie wyznawał. Taką religią narodową, lecz nie wyłączną, był grekokatolicyzm wśród Ukraińców, choć trafiali się i Polacy tego wyznania, a co ważniejsze w b. zaborze rosyjskim, tj. głównie na Wołyniu i na Polesiu, Ukraińcy wyznawali prawosławie. Większość Niemców to ewangelicy, ale była też dość liczna grupa katolicka, z drugiej zaś strony mniejszość ewangelików przyznawała się do polskości. Także Białorusini podzieleni byli na większość prawosławną i mniejszość katolicką, grawitującą z tego względu ku polskości. Tabela obrazuje strukturę wyznaniową ludności Polski w 1931 r. Tabela 23 Wyznania 100,0 Katolicy obrz. tac. Grekokatolicy Prawosławni Ewangelicy Mojżeszowi Inni 64,8 10,4 11,8 2,6 9,8 0,6 Religia katolicka w obrządku łacińskim skupiała ogromną większość Polaków i trochę mniejszości narodowych (Niemcy, Białorusini, Litwini). Odsetek jej wyznawców rósł. W 1931 r. ok. 21 mln ludności należało do Kościoła rzymskokatolickiego obrz. łacińskiego. Kościół ten stanowił rozbudowaną strukturę obejmującą 20 diecezji i archidiecezji i ponad 5 tys. parafii z 10 tys. księży i ponad 20 tys. zakonników i zakonnic. W warunkach międzywojennych identyfikacja wspólnoty narodowej polskiej i katolicyzmu była daleko posunięta, choć wpływ Kościoła na wiele środowisk, zwłaszcza robotniczych i chłopskich, zdawał się słabnąć. Kościół grekokatolicki, grupujący Ukraińców, dawał ruchowi narodowemu tej grupy etnicznej dużą część kadry przywódczej