w spadku powo�a� duchownych czy w tre�ci testament�w, w wyludnianiu si� klasztor�w czy w laicyzacji licz-�ych bractw religijnych - nie by�o jedynie czy g��wnie rezultatem...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Z kolei w�r�d warstw �rednich i wy�szych d�ugi okres dobrej koniunktury, wzrostu zamo�no�ci, post�pu cywilizacyjnego - rodzi� zaufanie do �wiata doczesnego, zadowolenie z jego stanu i ch�� jak najwygodniejszego urz�dzenia si� na nim. Cz�owiek, kt�ry �oswoi�" sobie �wiat, kt�ry uwierzy� w jego poznawal-no�� i w przewidywalno�� zdarze�, kt�ry zdoby� poczucie wp�ywu na swe sprawy, bynajmniej nie musi by� antyreli-gijny, ale cz�sto sk�ania si� ku indyferentyzmowi religijnemu. Koncentruje si� on ch�tnie na trosce o napraw� u�omno�ci �wiata widomego (stosunk�w politycznych, �ycia rodzinnego itd.), a jego wiara staje si� letnia, praktyki religijne si� formalizuj�. Wreszcie, ca�y �w post�p cywilizacji materialnej i duchowej nie pozostawa� bez wp�ywu na stan umys��w i post�powanie kleru. Obok szlachetnych i �wiat�ych reformator�w dwustutysi�czna armia ksi�y liczy�a teraz ca�y legion ludzi moralnie odpychaj�cych: hipokryt�w, karierowicz�w, chciwc�w, spekulant�w, rozwi�z�ych libertyn�w, ze�wiecczonych niedowiark�w... Do�� powiedzie�, �e w samym tylko Pary�u w dziesi�cioleciu 1755-1764 policja zatrzyma�a oko�o tysi�ca ksi�y pod zarzutem nadu�y� seksualnych! Oczywi�cie, zjawisko nie jest nowe. zawsze pobudza�o nastroje antyklerykalne, ale w Wieku �wiat�a razi�o bardziej. Gazety, broszury, uliczna plotka, ba, nawet dw�r wersalski delektuj� si� pikantnymi anegdotami o ksi�ych u�omno�ciach. Mo�e bardziej si� delektuj�, ni� oburzaj�, jednak�e nie pozostaje to bez wp�ywu na �w fenomen stygni�cia wiary. Ludzi aspiruj�cych do wi�kszej wolno�ci i pragn�cych mie� wi�cej szcz�cia irytowa�y ingerencje kleru w sfer� ich prywatno�ci. Razi�a nietolerancja Ko�cio�a wobec he-terodoksji. Stwierdzili�my wprawdzie wy�ej, �e opinie filozof�w by�y nieraz bardziej nietolerancyjne ni� wiar* ludzi Ko�cio�a. Chyba jednak trafnie pisa� Robert P*1' �er, �e �wczesny Ko�ci� m�g� tolerowa� i wybacza� wielkie grzechy, nie m�g� jednak darowa� tym, kt�rzy kwestionowali jego w�adz� odpuszczania grzech�w. Dorzu�my wreszcie do tego wszystkiego wp�yw lektur, aotyklerykalnych i antyreligijnych, owych filozof�w i �u-czonych libertyn�w". To prawda, �e ich pe�na i dojrza�a recepcja by�a do�� p�ytka, elitarna. Jednak�e dociera�y one, cho�by w skr�conej i zwulgaryzowanej wersji, tak�e do rozbudzonych ludzi z ludu. Trudno te� pomin�� fakt, �e ca�a armia ludzi prostych obs�ugiwa�a elity, s�ucha�a rozm�w toczonych bardzo swobodnie w elitarnym kr�gu, ba, potrafi�a nieraz konwersowa� z ja�nie pa�stwem... Lokaj Figaro nie by� tylko literack� kreacj� Beaumar-chais'go. Wszystkie wy�ej wymienione w�tki w fascynuj�cy spos�b spl�t� w swoim dzienniku, ju� przez nas przywo�ywanym jako �wiadectwo niezwykle cenne, Jacques-Louis Menetra. Jest w tej opowie�ci autobiograficznej paryskiego szklarza ogromna ciekawo�� wiata, wysi�ek, by �w �wiat sobie oswoi�, by korzysta� z ca�ego bogactwa najprostszych jego powab�w, by uruchomi� wszystkie swe zdolno�ci (nie tylko manualne, tak�e artystyczne) i zapewni� sobie drobnomieszcza�sk�, solidn� zasobno��. Jest zatem i g��boka wrogo�� do w�cibskich ksi�y, kt�rzy arogancko naruszaj� sfer� prywatno�ci autora. Menetra, wychowany, by tak rzec, w cieniu paryskiego ko�cio�a Saint-Germain, dysponuje wcale solidn� kultur� religijn� i zachowa do�� mechaniczny, sformalizowany nawyk niekt�rych praktyk religijnych. Ale bardzo wcze�nie zaczyna obserwowa� u�omno�� ksi�y: ich ob�ud�, chciwo��, rozlaz�o��... Podczas czeladniczego tour de France Menetra ^a okazj� obserwowa� nietolerancj� katolik�w w stosun-11 do innowierc�w (protestant�w, �yd�w), ale tak�e bru-^y antykatolicki fanatyzm protestant�w: wyci�ga z te-g0 ^niosek, �e �adna religia nie jest lepsza od drugiej. 278 Rych�o te� zacz�� w�tpi� w to, co ksi�a okre�lali jako tajemnice wiary. Podobnie jak Wolter zakwestionowa� dogmat o transsubstancjacji i sens komunii (�Nie by�em w stanie uwierzy�, �e Syn Bo�y tak lekkomy�lnie pozwoli�, by go dawano ludziom do zjadania"). Wreszcie, na to prywatne m�drkowanie na�o�y� si� wyra�ny wp�yw wyrywkowych filozoficznych lektur, tak�e jawnie antyreli-gijnych (np. cz�sto w XVIII wieku wydawanego, potajemnie i zach�annie czytanego, s�awnego Traktatu o trzech oszustach) - oraz licznych rozm�w na �m�dre" tematy z zatrudniaj�cymi Menetr� wielmo�ami i s�siadami. Jednym z tych s�siad�w, kt�rych zainteresowaniem nasz szklarz si� szczyci� i z kt�rymi gada�, popija�, gra� w warcaby - by� bardzo przeze� ceniony Jan Jakub Rousseau. Podobnie jak u wielu ludzi z elity, nie ko�czy si� tu jednak na antyklerykalizmie i kryzysie tradycyjnej wiary. Menetra dopracowa� si� w�asnej, ciekawej kultury religijnej. Stworzy� sobie, by tak rzec, osobist� religi�, w kt�rej by�o miejsce na refleksj� - wcale nie prymitywn� - nad Stw�rc� i Jego dzie�em, �wiatem i cz�owiekiem; nad kondycj� cz�owieka i jego przeznaczeniem, nad wp�ywem Opatrzno�ci na indywidualne losy. Jak�e si� dziwi�, �e po wybuchu rewolucji Menetra z satysfakcj� powita� kres przywilej�w kleru, upokorzenie fanatyzmu i s�abni�cie wp�ywu Ko�cio�a na ludzkie umys�y