W sumie nie by�o skrawka kraju, kt�rego by w tym stuleciu nie nawiedzi�a stopa wojsk obcych...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Walki z silnymi przeciwnikami, niekiedy r�w- nocze�nie na kilku frontach, wymaga�y du�ego wy- si�ku wojskowego, a tym samym i finansowego ze strony s�abn�cej Rzeczypospolitej. Po uzmys�owie- niu sobie tego, �atwo przyjdzie nam zrozumie�, jak wielkie znaczenie odgrywa�y sprawy wojska w �y- ciu �wczesnego pa�stwa polsko-litewskiego i to mi- mo na og� niech�tnego do wojen stosunku war- stwy rz�dz�cej. Rodzaje s:1 zbrojnycli Podstawow� formacj� militar#� by�o w Euro- pie XVII wieku zawodowe wojsko najemne i za- ci�ne. R�nica mi�dzy nimi polega�a na tym, komu podlega� werbowany �o�nierz-ochotnik. Wojsko najemne sk�ada�o si� z oddzia��w, kt�re werbowali dow�dcy we w�asnym imieniu, po czym zawierali z monarchami umowy o najem us�ug, oddaj�c do ich dyspozycji gotowe jednostki. Szefowie-przed- si�biorcy zachowywali jednak pe�ni� w�adzy nad swymi �o�nierzami i z chwil� wyga�ni�cia terminu najmu mogli przej�� wraz z oddzia�em w s�u�b� in- nego mocodawcy. Ten typ wojska panowa� powsze- chnie w Europie zachodniej i �rodkowej w XVI i pierwszej po�owie XVII wieku, a jego rozkwit przypad� na czasy wojny trzydziestoletniej (na przyk�ad pot�na armia najemna Wallensteina w s�u�bie cesarskiej). Poniewa� monarchowie d�- �yli do uzyskania wi�kszego i bezpo�redniego wp�ywu na �o�nierza, pocz�li tworzy� obok wojsk WOJSKO najemnych wojska zaci�ne, r�ni�ce si� tym, �e szefowie regiment�w formowali je nie we w�asnyzn imieniu, lecz w imieniu mocodawcy, a w�adca m�g� zmienia� dow�dc�w, zachowuj�c regiment w dal- szej s�u�bie. Wojska typu zaci�nego wypar�y stop- niowo z armii europejskich formacje najemne, kt�- re w drugiej po�owie XVII wieku praktycznie za- nik�y. Wojska zaci�ne stanowi�y trzon armii fran- cuskiej, cesarskiej, hiszpa�skiej (tu w�a�ciwie od pocz�tku zaci�gano wojsko w imieniu kr�la), ho- lenderskiej. W pozosta�ych pa�stwach przynaj- mniej uzupe�nia�y si�y zbrojne tworzone wed�ug innego systemu. Zasada zaci�gu ochotnik�w, i to bez zwracania uwagi na ich narodowo��, by�a ostro krytykowana przez wielu teoretyk�w wojskowo�ci, kt�rzy wy- suwali postulat tworzenia armii z w�asnych obywa- teli powo�ywanych do s�u�by wojskowej. Ta dru- ga zasada zosta�a wprowadzona w pe�ni jedynie w Szwecji (system utskrivning, w ramach kt�rego poszczeg�lne gminy mia�y dostarcza� odpowiedni� liczb� rekrut�w, uzbraja� ich i wyposa�a�); i tu jed- nak w czasie wojen narodow� armi� szwedzk� wzmacniano zaci�nymi oddzia�ami cudzoziemski- mi. W Anglii rozkwit milicji narodowych nast�pi� w czasie rewolucji, p�niej zn�w oddano prymat oddzia�om zaci�nym. W cesarstwie pr�bowano po- wo�ywa� pod bro� milicje, w praktyce za� pod ko- niec XVII wieku uzupe�niano cz�ciowo rekrutami regimenty zaci�ne. Podobnie by�o i we Francji, gdzie w latach siedemdziesi�tych powo�ano oddzia- �y milicji, tworz�c z nich pocz�tkowo odr�bne jed- nostki, z kt�rych p�niej wcielano �o�nierzy do wojska zaci�nego. Trzecia zasada, s�u�by w pospolitym ruszeniu z tytu�u posiadanych nada� i przywilej�w, na wi�ksz� skal� poza Polsk� obowi�zywa�a w oma- 152 153 JAN WIMMEft wianym stuleciu w Turcji i w Rosji, cho� i w tyeh krajach istnia�y silne formacje zaci�ne, werbowa- ne z obywateli w�asnych (w Rosji tylko na pocz�t- ku stulecia z obcych). W Rzeczypospolitej stosowano w tym czasie wszystkie trzy systemy formowania si� zbrojnych. Zar�wno Korona, jak i Wielkie Ksi�stwo Litewskie posiada�y - zgodnie z postanowieniami sejmu lu- belskiego 1569 roku - oddzielne si�y zbrojne, nie r�ni�ce si� w�a�ciwie pod wzgl�dem organizacyj- nym. Z punktu widzenia zale�no�ci nale�y w nich jednak rozr�ni� formacje b�d�ce w dyspozycji w�adz centralnych od wojsk podleg�ych w�adzom lokalnym, samorz�dowym i osobom prywatnym. W sk�ad og�lnopa�stwowych si� zbrojnych wcho- dzi�y: 1. wojska zaci�ne - trzon ich a� do roku 165? stanowi�y tzw. oddzia�y kwarciane, utrzymywane stale na podstawie uchwa�y sejmu 1562-1563 rok- celem obrony kres�w po�udniowo-wschodnich przed najazdami Tatar�w. Oddzia�y te stosunkowo rzadko by�y u�ywane do walki z innym przeciwni- kiem, zazwyczaj dostarcza�y jedynie kadry do no- wych zaci�g�w, kt�re tworzy�y oddzieln�, nieraz znaczn�, armi� zaci�n�. Od roku 1652 wojsko kwarciane wesz�o w sk�ad tzw. wojska komputo- wego o zmiennym etacie (kompucie) - mniejszym w czasie pokoju, wi�kszym podczas wojny, ka�do- razowo zatwierdzanym uchwa�� sejmow�; 2. piechota wybraniecka - piesza milicja z�o- �ona z ch�op�w zamieszka�ych w dobrach kr�lew- skich, w kt�rych na podstawie wydanej w roku 1578 konstytucji sejmowej i p�niejszych ordyna- cji kr�lewskich ka�dy dwudziesty �an mia� by� wolny od ci�ar�w i powinno�ci podda�czych. W zamian za to osadzony na nim w�o�cianin obo- wi�zany by� stawia� si� z odpowiednim uzbroje- WOJSKO niem i wyposa�eniem w okre�lonych porach roku do s�u�by w chor�gwi swego wojew�dztwa, poza tym mia� by� gotowy do wyruszenia w ka�dej chwili na kampani� wojenn�, gdy wezw� go do te- go uniwersa�y hetma�skie. Instytucja ta, wprowa- dzona przez Stefana Batorego wed�ug wzor�w w�- gierskich, zapo�yczonych z kolei z Francji ("wolni �ucznicy" Karola VII z XV wieku), nosi�a sta�y charakter. Kr�tk� przerw� w jej istnieniu sta- nowi�y lata 1649-1652, podczas kt�rych s�u�b� w tej formacji zast�piono danin� pieni�n�; 3. wyprawy �anowe i dymowe - milicja z�o- �ona z rekrut�w dora�nie powo�ywanych celem wzmocnienia si� zbrojnych. Podstaw� prawn� ich powo�ania stanowi�a uchwa�a sejmowa lub uchwa- �y sejmik�w; te ostatnie podejmowa�y je niekiedy, staj�c przed alternatyw� postawion� przez kr�la: albo pospolite ruszenie, albo wyprawa �anowa