Anonimowy autor komentował jeden z udanych ataków mołojeckich na Oczaków: Utarczkowi nasi lekkiej broni żołnierze, których pospolicie Kozakami nazywamy, wpadli...

Co nie tylko sławne jest, ale nawet podziwienia godne, niesłychane w Polsce, nie wykonane nigdy, osobliwie miasto i zamek, które jako położeniem, dowcipem, mnóstwem dział zaopatrzone, w międzymorzu, to jest między morzem Czarnym a bagniskiem meotideńskim położone, najpiękniejszym strategmatem, nie bez boskiej pomocy zajęli '. Oprócz podkreślenia nieprzeciętnej waleczności Kozaków autor uznał ich za „naszych". Zatem w pełni zaaprobował dokonania Zaporożców. Podkreślając kozackie okrucieństwo, jakiego doznali wrogowie, zaznacza, iż dokonało się to „nie bez boskiej pomocy". Pamiętnikarz usankcjonował czyn mołojców religijną motywacją. W kontekście walki z niewiernymi nie dziwi radość piszącego z rozmiaru zniszczeń: wszystko, „czego nie można było unieść, spalono, aby się nieprzyjacielowi na użytek nie zostało". Jeśli by poszukiwać momentu w dziejach Polski, kiedy naj-przychylniej oceniano działalność Kozaków, to z pewnością okazałoby się nim starcie z Turcją pod Chocimiem w 1621 roku. Zdarzenie odbiło się szerokim echem w staropolskich diariuszach i pamiętnikach. W tym wypadku autorzy zgodnie akcentowali znaczenie wojska hetmana Piotra Konaszewicza Sahajdacznego. Jakub Sobieski notował w swym pamiętniku, że męstwo Kozaków można mierzyć nierówną walką 40.20 mo- Pamiętnik dziejów polskich, z aktów urzędowych lwowskich i rękopisów zebrał S. Barącz, Lwów 1855, s. 18. Taką liczbę podaje Syrokomla w swoim tłumaczeniu łacińskiego pamiętnika J. Sobieskiego Commentariorum Chotinensis belli libri tres (Gdańsk 1646) . Inną jednak informację znajdziemy w wydanych przez Żegotę Paulego Pamiętnikach o wyprawie chocimskiej..., gdzie mowa jest o 400 Zaporożcach 92 Rozdział II KOZACZYZNA 1 HAJDAMACZYZNA 93 łojców z setkami Turków. Zaporożcy, zgubiwszy się podczas jednej z „wycieczek" ze swego obozu pod Chocimiem, zostali otoczeni przez wroga. Swe życie sprzedali jednak bardzo drogo, kładąc trupem dziesiątki przeciwników. Sobieski konkludował: „ciemni i nieznani ludzie takim zgonem uszlachetnili siebie, a Osman został celem ohydy u ludzi rycerskich wszystkich wieków"21. Także anonimowy autor, omawiając przebieg walk pod Chocimiem, w centrum swej uwagi umieścił czyny Zaporożców. To oni znosili najcięższe ataki najpierw przedzierając się do obozu polskiego, a następnie pod Chocimiem, odpierając ciągłe uderzenia. Na armii zatem Sahajdacznego spoczął główny ciężar walk . Fakt ten, potwierdzony historycznie z'\ tłumaczy się ogromną nienawiścią Osmana wobec Zaporożców, którzy napadali przecież nieustannie tereny sułtanatu. Znajdziemy wiele wypowiedzi w podobnym tonie u. Bardzo wymownie opisał nastroje w obozie tureckim Jerlicz, który (porównaj: fakóba Sobieskiego, wojewódzka lubelskiego dziennik wyprawy choeimskiej..., [w:] Pamiętniki o wyprawie choeimskiej r. 1621 fana hrabi z Oslroroga, Prokopa Zbigniewskiego, Stanisława Lubomirskiego i fakuba Sobieskiego, zebrał i wyd. Ż. Pauli, Kraków 1853, s. 120-121). Warto nadmienić, że polskojęzyczny diariusz Sobieskiego powstał znacznie wcześniej od Com-menlariotum... O 400. Kozakach czytamy w rękopiśmiennej kopii diariusza Sobieskiego w zbiorach Bibl. Czart.: rkps nr 1561, s. 145-185, zob. też rkps nr 347, s. 41 i n. W związku z chronologią spisania relacji wspomnieniowych za prawdopodobniejszą wypadnie uznać informację z polskojęzycznego diariusza. Autor monogralii poświęconej przebiegowi kampanii choeimskiej, Leszek Podhorodecki (Chocim 1621, Warszawa 1988), nie omawia tego incydentu. 21 J. Sobieski, Pamiętnik..., dz. cyt., s. 18-19. 2 [Anonim], Opisanie wyprawy choeimskiej, rkps Bibl. Czart, nr 112, s. 579-601