Pozosta�e, cytowane zawsze oddzielnie, przynajmniej w omawianej epoce, tylko cz�ciowo pojawiaj� si� w tekstach tureckich...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Dowiadujemy si� o nich z relacji cudzoziemc�w lub poprzez wydarzenia p�niejsze; tak poznano ksi�yc, s�o�ce, Wenus, g�r�, zw�aszcza �wi�t� g�r� �tiiken, centrum �wiata i o� wszech�wiata; Wielkie Drzewo i skupiska drzew, takie jak zagajnik, las, zw�aszcza las �tiiken; ogie�, oczyszczaj�cy i strzeg�cy domowego ogniska, alter ego szamana, wpadaj�cy jak i on w trans, i mog�cy tak jak on dotrze� poprzez sw�j dym do Nieba; b�g progu i wszelkie te ma�o konkretne b�stwa, przejawy �ycia, przedmioty obdarzone noumenem, dusze rzeczy, kt�re by� mo�e od tej w�a�nie epoki wcielaj� si� w idole, ongony, kt�re p�niej lepiej poznamy. To, �e wilk, totem rodziny Aszyna, zosta� wielkim przodkiem, podczas gdy inne totemy utraci�y sw� wyrazisto��, znaczy, i� �wiat zwierz�cy zachowa� na og� sw� nadzwyczajno��, b�d�c �ca�kiem inny i ca�kiem podobny" i dysponuj�c w�adz� wi�ksz� od w�adzy ludzkiej. Jego pomoc jest niezb�dna. Tote� je�li si� chce, aby zwierz�ta da�y si� strzyc, doi� i sk�ada� w ofierze, trzeba wype�nia� rytualne powinno�ci z okazji narodzin m�odych sztuk, polowania, uboju oraz po�wi�cenia, kiedy to niekt�re okazy gatunku, z takich czy innych wzgl�d�w nieprzydatne, zostaj� �wyzwolone". Kult, cz�sto s�abo postrzegany, wyra�a si� w modlitwach, kr�tkich strzeli- stych aktach; w bezkrwawych ofiarach i codziennych darach z jad�a i napoju; w po�wi�ceniu Niebu i innym b�stwom zabijanego w ofierze zwierz�cia, g��w- nie konia, niekiedy wbijanego na pal, ale te� innych zwierz�t, na przyk�ad u Bu�gar�w - psa. Te wyrazy ho�du i ofiary maj� na celu zachowanie ustalo- nego porz�dku: �eby nie zawali�o si� niebo, �eby nie zapad�a si� ziemia, �eby stada dobrze si� chowa�y, �eby rodzi�o si� coraz wi�cej dzieci... 86 Staro�yt na cywiliza cja turecka Uroczysto�ci pogrzebowe i czczenie pami�ci zmar�ych to by� mo�e naj- wa�niejsza cz�� rytua�u. Poch�wek nie ma jednolitego czy nienaruszalnego charakteru i chyba ulega zmianie w okresie dominacji Turkut�w. �Przedtem by� zwyczaj palenia zmar�ych, teraz si� ich grzebie" - m�wi� �r�d�a chi�skie. Spopielanie, grzebanie oraz wystawianie zw�ok na drzewie mog�y jednak wsp�- istnie�, poniewa� by�y tylko �rodkiem technicznym do osi�gni�cia tego samego celu: aby cia�o nieboszczyka, a raczej jego g��wna cz��, ko�ci, dotrwa�y do jednej z dw�ch p�r roku, kiedy mo�liwe s� ceremonie pogrzebowe, a wi�c do czasu, kiedy z drzew opadaj� li�cie albo kiedy rozwijaj� si� p�czki. Poch�- wek stwarza okazj� do licznych wyst�pie�, a w wypadku pogrzebu ksi�cia jego wasale i sojusznicy przysy�aj� delegacj�. Wszyscy obecni musz� uczest- niczy� w rytuale: kr��y� wok� zmar�ego, goli� si�, robi� naci�cia na twarzy, lamentowa� i wychwala� zas�ugi nieboszczyka. Wsp�lnie spo�ywa si� uroczysty posi�ek. Do grobu k�adzie si� rzeczy niezb�dne do prze�ycia, a tak�e konie, niewolnik�w, �ony. Od czasu Turkut�w sk�adanie w ofierze wdowy przesta�o by� konieczne i wo�ano raczej wyda� j� ponownie za m��, za szwagra czy zi�cia, zobowi�zanych do jej przechowania dla zmar�ego. Zmar�ego czczono ponownie, w analogiczny prawie spos�b, czterdzie�ci dni po pogrzebie i pod koniec roku. Jak wszystko na �wiecie cz�owiek jest r�wnocze�nie niepowtarzalny i r�no- rodny. Jego dusze obecne s� w okre�lonym miejscu i zarazem wsz�dzie. Mog� przebywa� poza nim, a tak�e w nim, w jego ko�ciach, krwi, oddechu, w�dro- wa� po ciele; ka�da z nich mo�e znajdowa� si� w r�nych miejscach: w niebie, gdzie �jest jak w�r�d �ywych", w �totemicznym rejonie przodk�w", w grobie, w chor�gwi, w ba�bale; po �mierci cz�owieka dusze mog� si� wcieli� w jego zmartwychwsta�e cia�o albo w cia�o innego cz�owieka, b��dzi� i powraca�, �eby nawiedza� �ywych. Etyka nie stanowi dla Turk�w czego� oczywistego i cz�sto daleka jest od tego, co dla nas ma sens moralny. Zakazane jest pogwa�cenie tabu i czynno�ci, kt�re mog�yby zak��ci� rytualnie przestrzegany porz�dek. Nie wolno zbruka� wody, ognia, ��da� od natury wi�cej, ni� mo�e da�, obra�a� jej w�adc�w-gospo- darzy. Pierwszym obowi�zkiem jest pos�usze�stwo i wierna s�u�ba kaganowi, gwarantowi kosmicznego �adu. Poddanie si� nieprzyjacielowi to zbrodnia zbio- rowa, kt�ra - jak tego dowodzi do�wiadczenie - powoduje zbiorow� kar�. Przest�pstw nie traktuje si� jak przewinie� i nie karze, je�li nie pope�niono ich wewn�trz spo�eczno�ci, do kt�rej si� nale�y. Nie s� te� karane: zab�jstwa, kradzie�e, fa�szerstwa i gwa�ty dokonane na nieprzyjacielu lub cudzoziemcu, kt�ry nie jest go�ciem. Z�amanie danego s�owa i przysi�gi, zdrada stanowi� jeden z najci�szych grzech�w, a wierno�� podj�temu uroczy�cie zobowi�zaniu pozostanie jedn� z g��wnych cech spo�eczno�ci tureckiej. Religie powszechne 87 Religie powszechne Mimo ogromnej �ywotno�ci religii narodowej (potrafi�a ona przetrwa� a� do naszych dni, aczkolwiek w formie zniekszta�conej lub jako zwyk�y substrat), ze wzgl�du na jej przede wszystkim mistyczny charakter jest ona otwarta na wszelkie inne wyznania. Jak wyka�e jednak historia, przypisuje ona tak du�e znaczenie niekt�rym rytua�om, �e b�dzie to stanowi� przeszkod� w konwersji. Tkwi w tym zarzewie konfliktu, ale wojny religijne nie s� specjalno�ci� Turk�w, kt�rzy wol� ucieka� si� do udawania i rozmaitych wykr�t�w i ostatecznie raczej ust�puj� w punktach spornych, by obstawa� tylko przy tym, co ostatecznie by�oby do przyj�cia dla innych. Bowiem dla Turk�w religie �wiata maj� nieodparty urok. Inskrypcja z Bugut, kt�ra unaocznia wp�ywy sogdyjskie w�r�d Turk�w, potwierdza te� rol� buddyzmu. Wyznawc� tej doktryny mia� by� Bumyn Kagan: podczas seansu przywo�ywania jego ducha nieboszczyk nakazuje swym spad- kobiercom za�o�y� nowy klasztor. Czy�by po�miertne nawr�cenie? Niewyklu- czone. Dowodzi to jednak, �e Mugan Kagan, jego syn i autor tekstu, zastosowa� si� do �yczenia Bumyna, przynajmniej formalnie, i je�li co� tu mo�e nas dzi- wi�, to wy��cznie nasza w�asna nie�wiadomo��