Religia, co jest zjawiskiem naturalnym w ka�dym spo�ecze�stwie (a tym wyra�niej si� zaznaczaj�cym, im bardziej jest ono tradycjonalistyczne), nie stanowi�a dla ziemian...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Katolicyzm (i Ko�ci� katolicki) by� jednym z cel�w atak�w rz�du rosyjskiego, jako czynnik sprzyjaj�cy jego zdaniem polskiej buntowniczo�ci. W raporcie z 1885 roku genera�-gubernator wile�ski Iwan Ko-chanow wzywa� rz�d do wyeliminowania z nabo�e�stwa j�zyka polskiego, jako symbolu wrogiej narodowo�ci17. W sy- I 15 A. Kieniewicz, Nad Prypeci�, dawno temu... Wspomnienia zamierzch�ej przesz�o�ci, Wroc�aw 1989, s. 337-339. 16Zob. np.: J. M. Osmo�owski, Wspomnienia z przesz�o�ci. Lata dziecinne i m�odzie�ce, BN, rkps akc. 7042, passim, zw�aszcza k. 62-63; A. Pruszy�ska, op. cit., passim, zw�aszcza s. 52-53. 17T. R. Weeks, Nation and State in Late Imperia� Russia. Nationalismus and Russification on the Western Frontier, 1863-1914, De Kalb, Illinois 1996, s. 56. : . ... , �- � , III. Naczelne warto�ci �ycia ziemia�skiego na Kresach tuacji, gdy rz�d nie dawa� religii swobody rozwoju, walka o przydro�n� kapliczk�, zamkni�ty ko�ci�, op�r wobec wtr�cania si� popa w pogrzeby, wsparcie ksi�dza, kt�ry odmawia� u�ywania j�zyka pa�stwowego w trakcie mszy stanowi�y do�wiadczenie oporu, sytuacji, w kt�r� trzeba by�o si� silniej zaanga�owa�. Wobec bojkotu duchownych wprowadzaj�cych do ko�cio�a j�zyk rosyjski, wiele zabieg�w kosztowa�o cz�sto znalezienie pos�ugi kap�a�skiej i dotarcie do podstawowych sakrament�w18. Gdy represje w tej sferze (szczeg�lnie silne na Litwie) uleg�y z�agodzeniu po 189719, a zw�aszcza 1905 roku, wsp�lnota ziemia�ska nie omieszka�a uzewn�trzni� si�y swych uczu� religijnych. Uciskano przedewszystkiem ko�ci�, to te� ludno�� rzuci�a si� najpierw do wskrzeszenia zewn�trznego okazicielstwa religijnego, napawaj�c si� z rozkosz� obrz�dowo�ci�, prze�ladowan� przez czterdzie�ci lat. St�d te niezliczone pielgrzymki do miejsc �wi�tych, procesje okoliczno�ciowe, stawianie krzy��w i figur �wi�tych przydro�nych, wznoszenie nowych �wi�ty� i domaganie si� zwrotu zabranych na cerkwie20. Dzia�ania te mia�y za sob� si�� przekona� i uczu� religijnych, a zarazem je umacnia�y. Przy tym ziemianie odczuwali dotkliwie przede wszystkim ograniczenia w swobodzie religijnej �na w�asnym podw�rku" - ingerencje w�adzy w �ycie parafii, a nawet zamykanie prywatnych dworskich kaplic (czasem miejsc spoczynku przodk�w). Mniej cierpieli z powodu niemo�no�ci wprowadzania religii w �ycie spo�eczne - t�sknili raczej za swobod� codziennych praktyk, ni� za procesja- 18M. Wa�kowicz, Szczeni�ce lata, Warszawa 1934, s. 147-151; M. z Bu�hak�w Janiszewska, Szcz�liwe lata 1886-1908, BN, rkps akc. 15239, k. 103; Z. Doma�ski, Pami�tniki, BN, rkps akc. 9216, k. 16. 19 W roku tym m. in. odwo�ano zakaz budowy �wi�ty� katolickich oraz zniesiono przymus ucz�szczania uczni�w-katolik�w do cerkwi w dni �wi�t pa�stwowych. 20 �Kraj" 1907, nr 23 z 13 (26) lipca, s. 13. �Kurier Litewski" podawa�, �e ju� w latach 1897-1904 w guberni wile�skiej przebudowano lub wzniesiono ko�cio�y w 22 parafiach. �Kurier Litewski" 1906, nr 73 z 31 marca (13 kwietnia), s. 1. 144 145 Ziemianie polscy na Kresach w latach 1864-1914 mi czy udzia�em ksi�y w wydarzeniach publicznych (co zreszt� zwi�zane by�oby g��wnie z �yciem miast). Niew�tpliwe znaczenie dla stosunku ziemian do spraw religii mia� przy tym fakt, �e posiadali oni �wiadomo�� wsp�lnoty los�w Ko�cio�a i ziemia�stwa, na r�wni prze�ladowanych. Ksi�dz by� kim� bliskim i swojskim, cz�ci� polskiego krajobrazu Kres�w, cz�onkiem towarzyskiego kr�gu, obdarzanym z regu�y szacunkiem i powa�aniem. Oczywi�cie zdarza�y si� i postawy niech�tne wobec kap�an�w. Stanis�aw Stem-powski pisa� o swoim ojcu: A �e nie znosi� udawania i by� szczery, nie wykazywa� nabo�e�stwa i ksi�y mia� za kalek�w, chyba �e kt�ry polowa� i lubi� wypi�21. Istotne znaczenie mia� jednak fakt, �e duchowni, wype�niaj�cy sumiennie swoj� pos�ug�, byli niejednokrotnie prze�ladowani, stawali si� wsp�uczestnikami walki o wolno�� sumie�. Niezwykle aktywny w swej pracy duszpasterskiej na Litwie na prze�omie wiek�w i p�ac�cy za to osadzeniem w guberniach wewn�trznych ks. J�zef Borodzic pisa�: ... ka�dy kap�an musi by� niez�omnym rycerzem i wodzem, musi sta� w pierwszym szeregu stra�y czujnej, broni�cej praw Ko�cio�a i Ojczyzny przed drapie�nym najezdc� [sic]. By� kap�anem tej ziemi - to zaprawd� szczytne powo�anie22. Gorzej, gdy do�wiadczenie tej walki by�o nast�puj�ce: Na ca�y powiat mozyrski by� tylko jeden ksi�dz w Mozyrzu i to tak wystraszony, �e trudno by�o po nim oczekiwa� prawdziwej pomocy. Kaplic� dereszewick�, doko�a kt�rej znajdowa�y si� groby rodzinne, opiecz�towano23. 21S. Stempowski, Pami�tniki 1870-1914, Wroc�aw 1953, s. 25. Por.: M. Tokarzewski, op. cit., s. 91-92. 22 J. Borodzic, Pod wozem i na wozie. Pami�tniki ks.J...B..., czyli kilka lat pracy duszpasterskiej na Litwie, Bia�ej Rusi i w g��bi Rosyi, Krak�w 1911, s. 8-9. Podobne by�y losy ksi�dza Mariana Tokarzewskiego: �W ci�gu 23 lat kap�a�stwa kilkana�cie razy przez rz�d by�em usuwany z para-fji; oddany pod s�d, skazany na wi�zienie, kilkakrotnie pozbawiany prawa pracy w ukochanej djecezji na Podolu, i wreszcie, zmuszono mnie wyjecha� do Rosji." M. Tokarzewski, op. cit., s. 22. 23H. Kieniewicz, Polska nad Prypeci�, �Arcana" 2001, nr 2, s. 154. 146 III. Naczelne warto�ci �ycia ziemia�skiego na Kresach Kontakt z ksi�dzem bywa� przedmiotem t�sknoty, gdy, co zdarza�o si� cz�sto, parafia pozostawa�a nie obsadzona. Kiedy za� nabo�e�stwo odbywa�o si� bez przeszk�d, przestrze� parafialnego ko�cio�a stawa�a si� jednym z centr�w lokalnej wsp�lnoty ziemia�skiej - przed�u�eniem najbardziej udomowionej przestrzeni dworskiej. Ko�ci� jawi� si� jako ognisko polsko�ci i kultury ziemia�skiej24. Taki zwi�zek dostrzega�a - i by�a nim zaniepokojona - tak�e strona rosyjska. Najwy�si urz�dnicy carscy postrzegali Ko�ci� katolicki jako instytucj� wspieraj�c� polskie dzia�ania zmierzaj�ce do ograniczenia post�p�w kultury rosyjskiej. Kler oskar�ali za� o ch�� sfanatyzowania wiernych i obj�cia nad nimi przewodnictwa ideologicznego, o prozelityzm i polonizowanie ch�op�w25. Obrona religii by�a dla ziemian cz�ci� zadania ochrony odwiecznego i �w�a�ciwego" sposobu �ycia. Si�� katolicyzmu by�a determinacja ziemian, aby pozosta� on istotn� cz�ci� ich modelu kulturowego, a w zwi�zku z tym tak�e ogromna waga, jak� przywi�zywali do przekazywania wiary dzieciom. Opisywana wsp�lnota traktowa�a wyznanie katolickie jako element scalaj�cy, jedn� z cech w�asnych odr�niaj�cych od obcych czy wr�cz wrog�w - Moskali