Ale na niebie, w powietrzu nie ma zlitowania...

Potwory w iloœci nies³ychanej, nie objêtej, ma³e i wielkie, rycz¹ przez przestwór i siej¹ zniszczenie, znieruchomiaj¹ wzrok, denerwuj¹, dech zapieraj¹, k³ad¹ ludzi pokosami. Wszystkie uczucia zbiegaj¹ siê wtedy w jednym pragnieniu: zostaæ zabitym. Wielu wówczas prze¿ywa œmieræ, sami nie wiedz¹ dlaczego. Pewnie dlatego, ¿e jest tak blisko i ¿e tak boleœnie jest nie umieraæ, gdy doko³a umieraj¹ towarzysze"15. Takie wyznanie wyrwa³o siê uczestnikowi walk pierwszych tygodni wojny. A co musia³ czuæ ¿o³nierz pod Verdun? A co musia³ prze¿ywaæ ¿o³nierz nad Somm¹? 30. Pierwsza kampania serbska Myœl¹ przewodni¹ Conrada by³o unikn¹æ wojny na dwa fronty. S¹dzi³, ¿e mobilizacja w Rosji przebiegaæ bêdzie powoli i nie bez trudnoœci, a to da Austriakom czas potrzebny do zgniecenia Serbii. Po zwyciêskim zakoñczeniu krótkotrwa³ej kampanii serbskiej znakomita wiêkszoœæ armii austriacko-wêgier-skiej bêdzie mog³a uderzyæ na Rosjê i wespó³ z Niemcami zadaæ jej cios decyduj¹cy1. 14 J. Pi³sudski, Moje pierwsze boje, s. 29. 15 C. Jellenta, Wielki zmierzch. Pamiêtnik, Warszawa 1985, s. 24. 1 Z. A. Zeman, Der Zusammenbruch des Habsburgerreiches 1914 — 1918, Munchen 1963, s. 54; M. Zgórniak, 1914-1918, s. 83-86. 237 Serbia mia³a doskona³ego, bitnego, wytrzyma³ego na wszelkie trudy ¿o³nierza; brak jej by³o natomiast artylerii, braki wystêpowa³y równie¿ w zaopatrzeniu w amunicje. Zarówno w naczelnym dowództwie serbskim, jak i w ca³ym korpusie oficerskim panowa³ duch ofensywy, panowa³o przekonanie, ¿e jedynie œmia³e dzia³ania zaczepne prowadz¹ do celu. Austriacy wojny z Serbi¹ nigdy dot¹d nie prowadzili, Serbów nie doceniali 1 lekcewa¿yli; mia³o to ich drogo kosztowaæ. Wojnê zaczêli Austriacy od „ekspedycji karnej" (Strafexpedition) przeciwko Serbii. Wydawa³o siê, ¿e by³a to decyzja logiczna, pobiæ ma³¹, Ÿle uzbrojon¹ armiê serbsk¹ zanim rozpocznie siê wojna z groŸniejszym przeciwnikiem, z Rosj¹. A jednak — rzecz dziwna — Conrad z góry bra³ pod uwagê mo¿liwoœæ wstrzymania rozpoczêtych ju¿ dzia³añ przeciwko Serbii, gdyby wojska rosyjskie wczeœniej ni¿ to przewidywano w sztabie austriackim ruszy³y do akcji przeciwko Austro-Wêgrom. 30 lub 31 lipca 1914 r. Conrad mówi³ wspólnemu ministrowi finansów Leonowi Biliñskiemu, ¿e „w takim razie poci¹gi, id¹ce na po³udnie, musz¹ dojœæ a¿ do granicy nad Saw¹, po czym w najwiêkszym sekrecie natychmiast nawróc¹ i przy³¹cz¹ siê do mobilizacji ca³ej armii na pó³noc dla przyjêcia ataku rosyjskiego"2. Wojskami, przeznaczonymi do dzia³añ przeciwko Serbii, dowodzi³ genera³ broni Oskar Potiorek, naczelnik krajowy Boœni i Hercegowiny. Tworzy³y je 2 Armia nad Dunajem naprzeciwko Belgradu i armie 5 i 6 w Boœni; razem 190 tyœ. ¿o³nierza. Przeciwko nim sta³y cztery armie serbskie na po³udnie od Belgradu, razem 180 tyœ. ¿o³nierza, pod formalnym dowództwem nastêpcy tronu i regenta dwudziestoszeœcioletniego Aleksandra, a faktycznym wojewody Putnika3. 12 sierpnia armie austriackie 5 i 6 rozpoczê³y ofensywê i przekroczy³y Sawê i Drinê. Serbowie stawili zaciek³y opór i po za¿artych walkach odrzucili Austriaków na zachód od Driny. 24 sierpnia Potiorek nakaza³ odwrót. Straty Austriaków wynosi³y 38 tyœ. ludzi, Serbów 18 tyœ. Wkrótce, 7 wrzeœnia, Austriacy wznowili atak nad œrodkow¹ Drin¹ usi³uj¹c obejœæ lewe skrzyd³o serbskie. I tym razem spotka³o ich niepowodzenie. Znaczne si³y austriackie dosta³y siê w zasadzkê. 15 wrzeœnia walki zakoñczy³y siê pora¿k¹ austriack¹. Pierwsza próba zniszczenia armii serbskiej zawiod³a4. 2 L. Biliñski, Wspomnienia i dokumenty, t. I, s. 286. 3 Szef sztabu armii serbskiej wojewoda Radomir Putnik przebywa³ latem 1914 r. na kuracji w Karlsbadzie (obecnie Kar³owe Wary). W drodze powrotnej do kraju 25 lipca zosta³ zatrzymany w porcie rzecznym w Budapeszcie, przewieziony do Kasyna Oficerskiego i przyjêty z zachowaniem form nale¿nych jego wysokiej randze wojskowej. Nazajutrz, 26 lipca, Putnik w wagonie salonowym poci¹gu umyœlnego odjecha³ do Belgradu. Sta³o siê tak na rozkaz cesarza Franciszka Józefa. Berchtold do c. i k. ambasady w Londynie, Wien 26 VII, Ósterreich-Ungarns Aussenpolitik, t. VIII, nr 10734, s. 747; W. Max-Muller do Greya, Budapest 27 VII, British Documents, t. 11, nr 152, s. 106 i nr 182, s. 126. 4 L. Koeltz, La guerre de 1914-1918. s. 160; F. Gambiez. M. Suire, Histoire de la premierê 238 guerre mondiale, t