Ale pojawienie si� �rodk�w nowoczesnej ��czno�ci spowodowa�o masowy exo-dus, co wyra�a stara sabaudzka skarga: Toujours ma chevre monte et ma femme cte-scende (Moja koza...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Tendencja ta osi�gn�a w wielu miejscach rozmiary kryzysu - a� do czasu rozwoju systemu elektrowni wodnych i masowej turystyki, zw�aszcza narciarstwa - po roku 1945. D�ugie dzieje i szczeg�lny charakter �ycia w alpejskich dolinach zainspirowa�y powstanie ca�ego bogactwa specjalistycznych muze�w. Seniorem jest w�r�d nich Museo delia Montagna, za�o�one w roku 1874 w Turynie. Muzeum Etnograficzne w Genewie, jak wiele mniejszych muze�w, specjalizuje si� w narz�dziach, budynkach, kaflowych piecach i sztuce u�ytkowej mieszka�c�w Alp. G�ry jednak�e nie tylko ��cz�, ale r�wnie� dziel�. Absolutne odleg�o�ci mierzone w poprzek �a�cuch�w nie s� wielkie. Bourg-St-Maurice nad Izer� jest oddalony zaledwie o 62 kilometry od w�oskiej Aosty; Martigny nad Rodanem - tylko o 88. Austriacki Innsbruck le�y o 68 kilometr�w od Bressanone (Brixen) w po�udniowym Tyrolu; z Sambora nad Dniestremjest 105 kilometr�w do U�horodu, kt�ry le�y nad dop�ywem Dunaju. Kiedy poskromiono alpejskie prze��cze, tereny le��ce po obu stronach pasm g�rskich zosta�y ze sob� powi�zane wsp�lnot� interes�w i - w znacznej mierze - wsp�lnot� kultur. Z Turynu, na przyk�ad, jest o wiele bli�ej do Lyonu czy Genewy ni� do Rzymu. Mediolan czy Wenecja s� �ci�lej zwi�zane z Zurychem, Monachium czy Wiedniem ni� z dalek� Sycyli�. Bawaria, kt�r� przez d�ugie wieki odcina�y od p�nocy rozleg�e lasy i pasma wzg�rz �rodkowych Niemiec, ma wiele wsp�lnego z poblisk� Lombardi�. Dawn� prowincj� Galicji na p�nocnych stokach Karpat w ci�gu wiek�w wiele ��czy�o z W�grami, kt�re le�� na stokach po�udniowych. Jak �atwo zauwa�y ka�dy turysta, �wiaty Alpenraum i Karpat zdo�a�y przetrwa� - mimo barier wznoszonych przez wsp�czesne pa�stwa etniczne. [GOTHARD] Obecno�� g�r nadawa�a szczeg�lne znaczenie trzem g��wnym bramom. Brama Bawarska, kt�ra le�y u prze�omu �rodkowego odcinka Dunaju od Pasawy do Krems, sta�a si� g��wnym po��czeniem mi�dzy p�noc� i po�udniem. Brama prze�omu �aby otwar�a Czechy na niemieckie wp�ywy, dla kt�rych Las Czeski z pewno�ci� sta�by si� skuteczn� zapor�. R�wnie donios�e znaczenie mia�a - zw�aszcza w okresach wcze�niej szych - Brama Morawska, kt�ra tworzy�a naturalny wiod�cy na po�udnie trakt dla lud�w id�cych ze step�w. We wczesnym �redniowieczu tu w�a�nie powsta�o pierwsze pa�stwo S�owian - Pa�stwo Wielkomorawskie (por. rozdz. IV). W czasach historycznych Bram� Morawsk� odbywa� si� przemarsz niezliczonych armii - od wojsk Sobieskiego id�cych na wojn� z Turkami po armi� Napoleona maszeruj�c� pod Au-steriitz. Ostatecznie szlak ten prowadzi - podobnie jak szlaki biegn�ce wzd�u� prze- GOTHARD Prze��cz �w. Gotharda umo�liwia najkr�tsze przej�cie przez centralny masyw Alp. Mo�e sobie �mia�o ro�ci� prawo do statusu najwa�niejszej arterii Europy. ��czy dolin� rzeki Reuss, kt�ra na p�nocy wpada do Renu, z dolin� rzeki Ticino, kt�ra na po�udniu wp�ywa do Padu, zapewniaj�c w ten spos�b bezpo�rednie po��czenie mi�dzy po�udniowymi Niemcami i p�nocnymi W�ochami. Le�y na wysoko�ci 2108 metr�w, a wi�c sporo ni�ej ni� jej g��wni konkurenci - s�siednie prze��cze alpejskie, kt�re bywaj� d�u�ej zamkni�te w zimie lub w okresach z�ej pogody (por. Dodatek III, 5). Warto pami�ta�, �e droga przez Prze��cz �w. Gotharda dopiero stosunkowo niedawno zdoby�a sobie pozycj� jednego z g��wnych szlak�w przez Alpy. Nie u�ywali jej Rzymianie, kt�rzy wybierali raczej przej�cia po�o�one dalej na zach�d, zw�aszcza Prze��cz �w. Bernarda, czyli Mons Jovis. Nie u�ywano jej te� na przestrzeni wiek�w po upadku cesarstwa rzymskiego na zachodzie, mimo ci�g�ych migracji z p�nocy na po�udnie. Trudno�� polega�a na pokonaniu kr�tkiego odcinka w g�rze rzeki Reuss, kt�ra na d�ugo�ci mniej wi�cej pi�ciu kilometr�w na p�noc od dzisiejszego Andermatt biegnie stromym skalistym w�wozem. W�w�z Schollenen, kt�rego pocz�tek znacz� urwiska z litej ska�y, by� wystarczaj�c� przeszkod� dla wszelkiego ruchu - a� do czasu, gdy podj�to tam intensywne prace in�ynieryjne. Odbyto si� to w jakim� momencie po roku 1200 n. e. Bram� w�wozu spi�to pojedynczym �ukiem wspania�ego Teufeisbrucke, czyli Diablego Mostu, kt�rego wynios�a konstrukcja musia�a by� dla budowniczych zadaniem r�wnie trudnym jak budowa nawy gotyckiej katedry