Stanowi ona fundament aksjologiczny prawa b�d�cego elementem tej kultury...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Jednak�e obok warto�ci wsp�lnych w spo�ecze�stwach funkcjonuj� warto�ci partykularne, grupowe. Wsp�lnota podstawowych warto�ci sprawia te�, �e nasze wybory aksjologiczne, np. nasze oceny jakiego� czynu jako z�ego b�d� jakiej� decyzji jako niesprawiedliwej, nie s� ca�kowicie arbitralne, je�li s� zakorzenione w owych wsp�lnie szanowanych warto�ciach. Mo�emy mie� wielkie trudno�ci ze wsp�lnym zdefiniowaniem, czym jest dobro, ale nie przeszkadza nam to zgodzi� si� z innymi, �e torturowanie cz�owieka lub drastyczna przemoc fizyczna wobec dziecka s� z�em. Nie zmienia to faktu, �e spo�ecze�stwa s� pod wzgl�dem aksjologicznym zr�nicowane, pluralistyczne. Ponadto o istnieniu zwi�zk�w mi�dzy prawem a innymi elementami kultury danego spo�ecze�stwa, takimi zw�aszcza jak: dominuj�ce koncepcje filozoficzne, polityczne i ekonomiczne, moralno��, obyczaje, religia, a nawet literatura pi�kna, przekonuj� studia m.in. nad dziejami prawa i my�li polityczno-prawnej. Np. bardzo wyra�nie rysuj� si� zwi�zki mi�dzy filozofi� i doktrynami politycznymi wieku O�wiecenia a �wczesnymi rozwi�zaniami normatywnymi z zakresu prawa cywilnego (np. tzw. Kodeks Napoleona), karnego (humanizacja kar i system�w penitencjarnych, m.in. pod wp�ywem pogl�d�w C. Beccarii) i konstytucyjnego (np. konstytucje: USA - 1787, Polski i Francji - 1791, francuska deklaracja praw cz�owieka z 1789 r.). Warto�ci w�a�ciwe danej kulturze wyznaczaj� tre��, formy i granice prawa; okre�laj� te� cele, kt�re nale�y osi�gn��, oraz �rodki, z kt�rych wolno korzysta� pos�uguj�c si� prawem jako instrumentem w�adzy politycznej. 2. Wielo�� system�w normatywnych Warto�ci przyjmowane w spo�ecze�stwie kszta�tuj� nie tylko tre��, form� i granice prawa. Uznanie pewnych stan�w rzeczy lub przedmiot�w za cenne (tj. za warto�ci) prowadzi ludzi do formu�owania wzor�w zachowa�, uzasadniania oraz wspierania ich (obrony) w taki spos�b, �e wzory te staj� si� te� cz�ci� innych system�w normatywnych. Prawo nie jest bowiem jedynym spo�ecznie wykorzystywanym regulatorem zachowa� ludzkich. Jedne z nich, takie w�a�nie jak prawo, moralno��, obyczaje itp., maj� charakter normatywny, okre�laj�, jakie zachowania powinno si� podejmowa�, a jakich unika�. Inne regulatory maj� natomiast charakter nienormatywny. Prawid�owo�ci gospodarki rynkowej, tradycje, mity1, przes�dy itp. mog� skutecznie mobilizowa� do pewnych dzia�a� lub powstrzymywa� od innych. Mog� by� one oczywi�cie tak�e �r�d�em norm. R�norodno�� tych regulator�w mo�e by� wszak�e lepiej zrozumia�a, je�li si� j� postrzega na szerokim tle kulturowym. \ J. Jablo�ska-Bonca, Prawo w kr�gu mit�w, Gda�sk 1985, rozdz. I�III, VI. 28 Rozdzia� III. Prawo a inne regulatory zachowa� Prawo nie jest wi�c ani jedynym regulatorem ludzkich zachowa�, ani te� jedynym zespo�em norm spo�ecznych. Obok, a niekiedy zamiast prawa, dzia�aj� normy: moralne, obyczajowe, normy statutowe i zwyczajowe organizacji niepa�stwowych (np. partii, sp�ek, stowarzysze�, wsp�lnot samorz�dowych itp.), normy we-wn�trzko�cielne itp. Okoliczno�ci� kluczow� dla zrozumienia, jak prawo, moralno��, obyczaje itp. oddzia�uj� na nasze zachowania, jest fakt r�wnoczesnego uczestniczenia ka�dego cz�owieka w wielu r�nych grupach spo�ecznych. Ka�dy Czytelnik tego podr�cznika jest cz�onkiem wsp�lnoty narodowej (etnicznej), cz�onkiem w�asnej rodziny, mieszka�cem miasta lub osiedla, studentem wy�szej uczelni, cz�onkiem rozmaitych stowarzysze� i grup nieformalnych (np. przyjacielskich), cz�sto jest te� cz�onkiem ko�cio�a lub wsp�lnoty wyznaniowej, partii politycznej itp. Socjologowie m�wi�, i� wsp�czesny cz�owiek wyst�puje r�wnocze�nie w wielu r�nych rolach spo�ecznych (np. obywatela, Polaka, syna lub c�rki, czasem m�a, ojca lub dziadka, chrze�cijanina, studenta, kolegi). Niekiedy uczestniczenie w jednej grupie poci�ga za sob� wiele r�nych r�l, obywatel mo�e by� r�wnocze�nie podatnikiem, wyborc�, poborowym, stron� w post�powaniu s�dowym, uprawnionym do �wiadcze� socjalnych itp. Istnienie ka�dej grupy spo�ecznej polega m.in. na formu�owaniu rozmaitych norm, kt�re reguluj� zasady w��czenia jednostki do takiej grupy lub wykluczenia z niej, a tak�e wyznaczaj� zachowania cz�onk�w grupy. Tym samym, ka�dy cz�owiek podlega w jednym momencie wielu r�nym normom: mniej lub bardziej rygorystycznym i dolegliwym, mniej lub bardziej dobrowolnie przyj�tym. Normy te mog� by� ze sob� zgodne, cz�sto jednak pozostaj� we wzajemnej sprzeczno�ci. Nieuniknione jest jednak codzienne dzia�anie ka�dego cz�owieka w takiej normatywnej �sieci" i kszta�towanie zachowa� ze wzgl�du na tworz�ce j� regu�y, zasady i wytyczne. 3. Normy moralne i obyczajowe Z punktu widzenia nauki prawa oraz praktyki jego stanowienia i stosowania najwa�niejsze znaczenie maj� relacje zachodz�ce mi�dzy prawem a moralno�ci� (normami moralnymi) oraz prawem a obyczajami (normami obyczaju). Mi�dzy tymi systemami normatywnymi istnieje wiele r�nic1. Najog�lniej powiedzie� mo�na m.in., �e normy moralne odnosz� si� do tych zachowa� cz�owieka i do tych jego intencji i postaw, kt�re poddawane s� ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra