Jednocze�nie nast�pi�o odepchni�cie od udzia�u w kulturze w charakterze r�wnoprawnych jej tw�rc�w i konsument�w pozaszlacheckich grup spo�ecze�stwa, co musia�o t� kultur�...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Kultura �jednokierunkowa", stworzona przez jedn� grup� i narzucona przez t� grup� ca�emu spo�ecze�stwu jako kultura narodowa, musia�a by� tworem jednostronnym, ograniczonym i w stopniu niepe�nym. Etap trzeci rozwoju nast�puje w XIX w. Zdawa�oby si�, �e powstanie u schy�ku XVIII w. podstaw ukszta�towania nowoczesnego narodu polskiego, w kt�rym obok szlachty tak mieszczanin, jak ch�op znale�� mieli swe miejsce, zapocz�tkuje �normalizacj�" rozwoju polskiej kultury. Jednak�e kl�ska rozbior�w stworzy�a now�, szczeg�ln� sytuacj�, kt�ra uniemo�liwi�a dzia�anie w tym zakresie zwyk�ych, powszechnych mechanizm�w, wprowadzaj�c na ich miejsce specjalne. Kultura narodu pozbawionego bytu pa�stwowego nie mog�a rozwija� si� spontanicznie i zn�w zosta�a podporz�dkowana jednej naczelnej idei. W XVI�XVIII w. t� naczeln� ide� by�a gloryfikacja szlachty, w XIX stuleciu sta�o si� ni� odzyskanie niepodleg�o�ci. W okresie wielkiej pr�by, jak� by�y lata niewoli, w�a�nie kultura sta�a si� czynnikiem, kt�ry ocali� �ycie narodu, umo�liwi� jego dalsze trwanie. St�d niepor�wnanie wi�ksza, specyficzna rola kultury w �yciu spo�ecznym Polak�w ni� tych narod�w, kt�re nieprzerwanie cieszy�y si� posiadaniem w�asnej pa�stwowo�ci'. W pewnym sensie musia�a ona by� namiastk� pa�stwa, tworzy� wi�zi jednocz�ce trzy zabory, organizowa� do solidarnej akcji r�ne grupy spo�eczne, tworzy� dla nich warto�ci nadrz�dne, wsp�lne. Obrona tej kultury, zagro�onej przez niszcz�ce dzia�ania zaborc�w, by�a jednym z wa�nych fragment�w walki narodowowyzwole�czej, a nawet wi�cej � by�a warunkiem sine qua non podejmowania i prowadzenia takiej walki. Kultura jako s�u�ebnica walki o wolno�� jakkolwiek wielka w swym tragizmie i nadziei oraz godna podziwu � jest jednak kultur� monotematyczn�, obsesyjn�, a w oczach Europy cz�sto tak�e za�ciankow� i nie zawsze zrozumia��. Za sw� kap�a�sk� misj�, za rol� gwaranta przetrwania narodu musia�a wi�c kultura polska pod zaborami zap�aci� rachityzmem jednostronno�ci, eliminacj� licznych wybitnych jednostek, zaniechaniem wielu wa�nych temat�w. Kl�ska rozbior�w, wstrz�saj�c w ko�cu XVIII w. szerokimi kr�gami spo�ecze�stwa i wyrywaj�c je brutalnie z odr�twienia, postawi�a jednocze�nie 405 niezwykle ostro problem winy za utrat� niepodleg�o�ci. Dyskusje i spory zacz�y si� niemal nazajutrz po katastrofie. Czy Rzeczpospolita upad�a wskutek z�o�liwo�ci i podst�pnej przemocy s�siad�w, czy te� wewn�trzny rozk�ad, zawiniony przez samych Polak�w, spowodowa� katastrof� polityczn�? Przy przyj�ciu tej drugiej koncepcji ci�ar odpowiedzialno�ci spada na szlacht�, kt�ra podporz�dkowuj�c sobie pa�stwo przyj�a jednocze�nie odpowiedzialno�� za jego losy. Pierwszy, zaraz po rozbiorach, wskaza� oskar�ycielsko na demoralizacj� warstwy szlacheckiej i na straszliwy bezrz�d jako przyczyny kl�ski Julian Ur-syn Niemcewicz w �piewach historycznych (1816). Nast�pnie �w w�tek rozwin�� ojciec" polskiej historiografii � Joachim Lelewel. Przez ca�y wiek XIX i XX liczni historycy i pisarze kontynuowali �w nurt, zaostrzaj�c jeszcze s�d nad szlacht�. Nie brak�o jednak i przeciwstawnych koncepcji. Ich najbardziej charakterystyczny a zarazem sugestywny wyraz stanowi�a stworzona przez Henryka Sienkiewicza u schy�ku XIX w. wizja idealna �rycerstwa bez skazy", owych ��o�nierzy Bo�ych" wyzbytych my�li o prywacie, broni�cych ojczyzny i ca�ej Europy (zgodnie z has�em �przedmurza") do ostatniej kropli krwi. Ten schemat, kt�ry zreszt� u Sienkiewicza nie obejmuje ca�ej szlachty, powieli�y bezkrytycznie dziesi�tki s�abych cz�sto artystycznie, p�ytkich powie�ci historycznych, powsta�ych w XIX i XX w. pod has�em �pokrzepienia serc". Z drugiej strony trwa�a �czarna legenda", zrodzona z krytycznych, pesymistycznych koncepcji historiograficznych, kt�re w XIX stuleciu reprezentowali konserwatywni historycy tzw. szko�y krakowskiej. Sp�r nie wygas� w XX w., a nawet nabra�, mo�na powiedzie�, nowych rumie�c�w. Problem odpowiedzialno�ci grupy sprawuj�cej przewodnictwo w kraju za jego losy wi��e si� z drugim wa�nym zagadnieniem � zdumiewaj�co silnej ci�g�o�ci kultury polskiej mimo wspomnianego wy�ej rozcz�onkowania na etapy. Zw�aszcza trzysta lat panowania szlachty wytworzy�o specyficzn�, bujnie rozros�� nadbudow�, kt�rej liczne elementy przetrwa�y przez XIX w. a� do dnia dzisiejszego2. Szlachta polska odegra�a szczeg�ln� rol� nie tylko na terenie Polski; domaga si� uznania jej wielki udzia� w ruchach narodowowyzwole�czych i spo�ecznych, jakie przesz�y przez Europ� w XIX i pocz�tkach XX w., a poprzedzone zosta�y u schy�ku XVIII w. walk� o niepodleg�o�� Stan�w Zjednoczonych Ameryki P�nocnej, w kt�rej odznaczyli si� Polacy: Tadeusz Ko�ciuszko i Kazimierz Pu�aski. Nie spos�b zapomnie� o udziale Polski w walce o wolno��. Wielu historyk�w twierdzi, i� ju� powstanie ko�ciuszkowskie ocali�o w pewnym sensie Rewolucj� Francusk�, odci�gaj�c uwag� interwencyjnych reakcyjnych pot�g, zw�aszcza Prus, od wydarze� nad Sekwan�. Jako� istotnie cz�� armii pruskiej zosta�a w�wczas wycofana z frontu wojny z Francj� i przerzucona do Polski. Polscy dzia�acze szlacheckiego pochodzenia wyst�powali nast�pnie we wszystkich post�powych ruchach, z robotniczymi w��cznie, na terenie ca�ej Europy. Nazwiska Jaros�awa D�browskiego, J�zefa Bema, Ludwika Wary�skiego wesz�y chlubnie do powszechnej historii, stanowi�c jednocze�nie kart� z dziej�w polskiej szlachty. 406 213. J. Matejko, Sta�czyk, 1862 r. Umi�owanie wolno�ci � ta g��wna cnota i wada sarmatyzmu zarazem � przetrwa�o pr�b� czasu i przetworzone odegra�o w nowych warunkach wielk� rol� dziejow�, pobudzaj�c do czynu nar�d polski w najci�szych dla� chwilach. Historia dawnej Polski, wspomnienia jej �wietno�ci krzepi�y polskie spo�ecze�stwo w okresie niewoli. Bogata spu�cizna kulturalna, pe�na odr�bnych, niepowtarzalnych cech, wysoko rozwini�ta �wiadomo�� narodowa oraz patriotyzm, wykszta�cone w ci�gu dziej�w, sprawi�y, �e utrata samodzielnego bytu pa�stwowego nie oznacza�a zag�ady narodu. Wiek XIX przynosi dalszy wspania�y rozkwit kultury polskiej, czerpi�cej soki �ywotne z dorobku minionych stuleci. Wielka poezja romantyzmu, tw�rczo�� tzw. M�odej Polski, literatura, malarstwo i sztuka XIX i XX w. wci�� nawi�zuj� do bogatej tradycji staropolskiej, wykorzystuj� motywy powsta�e w okresie renesansu czy o�wiecenia, powracaj� w tematyce (a cz�sto i w formie) do tego, co stworzy�a dawna Rzeczpospolita