Za poczynione ust�pstwa feuda�owie zyskali inne korzy�ci, u�atwiaj�ce im przekszta�cenie swoich d�br w junkiersko-kapitalistyczne maj�tki...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Kieruj�c procesem uw�aszczenia, obszarnicy rozszerzali swe posiad�o�ci, zagarniali w formie odszkodowania cz�� ch�opskiej ziemi z gospodarstw podlegaj�cych �regulacji" i rugowali tych, kt�rzy uw�aszczeniu nie podlegali. Zabierali grunty lepsze, przesiedlaj�c ch�op�w na gorsze, ograniczali wielko�� gospodarstw ch�opskich, zmuszali ich do wykupu ci�ar�w feudalnych. Obok tego utrzymywa�a si� zale�no�� ch�opstwa od obszarnik�w w postaci najm�w przymusowych oraz odrobk�w za dzia�k� ziemi, za prawo wyr�bu, pastwiska, wodopoju itp. Tworzono liczne gospodarstwa ma�orolne, kt�rych w�a�ciciele stawali si� wyrobnikami folwarcznymi, obrabiaj�cymi ziemi� dawnego pana na ci�kich warunkach. Reformy spada�y na barki mas ch�opskich, niemniej jednak stwarza�y podstaw� do wykszta�cenia si� kapitalistycznej gospodarki ch�opskiej. Folwark odebra� uw�aszczanym ch�opom znaczn� cz�� ziemi i pieni�dzy, ale w zamian zyskali oni swobod� gospodarcz� i mo�no�� eksploatacji biedoty wiejskiej. Gospodarstwa stawa�y si� towarowe. Z czasem inte- Uklad kapitalistyczny 73 resy ekonomiczne i spo�eczne zbli�y�y zamo�nych ch�op�w do obszar-nictwa. Natomiast szerokie masy ch�opskie skazano na proletaryzacj�, na dalsz� na wp� feudaln� zale�no�� od pana. Utrwalenie przewagi obszar-nictwa sprawi�o, �e nawet po zako�czonym uw�aszczeniu zachowa�y si� w Prusach na wp� pa�szczy�niane formy wyzysku ch�opa, wyra�aj�ce si� w odrobkach, �wiadczeniach w naturze itp. �Pruska droga" rozwoju kapitalizmu to d�ugi, ci�gn�cy si� dziesi�tki lat, m�cz�cy proces uw�aszczania i wyw�aszczania ch�op�w w interesie wielkich w�a�cicieli ziemskich. Wolne tempo zachodz�cych przemian hamowa�o rozw�j si� wytw�rczych rolnictwa i przemys�u. Inn� cech� szczeg�ln� rozwoju kapitalizmu w Prusach by�o przekszta�cenie si� dawnych feuda��w w kapitalistycznych przedsi�biorc�w nie tylko w dziedzinie rolnictwa, ale i przemys�u. Jaskrawe tego przyk�ady dawa� G�rny �l�sk, gdzie wielcy obszarnicy stawali si� tak�e potentatami przemys�owymi. Do pierwszych obszarnik�w-przemys�owc�w nale�eli ksi��ta Hoheniohe, kt�rzy za�o�yli w swych dobrach kopalnie w�gla, rudy cynkowej, huty itd. Obok nich du�� aktywno�� przemys�ow� rozwija�a rodzina hrabi�w Henckel von Donnersmarck (kopalnie w�gla, rudy �elaznej, galma�u, huty �elaza i cynku, zak�ady metalurgiczne), hrabiowie Ballestrem (najwi�ksze kopalnie w�gla w pocz�tkach XIX w.), Schaffgotsch (g��wnie przemys� cynkowy) i von Hochberg. Na prusk� drog� rozwoju kapitalizmu wkroczy�y w pocz�tku XIX w. ziemie polskie. Droga ta wykazywa�a w ka�dym zaborze pewne odmienno�ci. Spos�b uw�aszczenia mia� w ka�dej dzielnicy pewne cechy specyficzne. 12. ROLNICTWO ZABORU PRUSKIEGO W EPOCE WIELKICH REFORM AGRARNYCH (1807�1850) 12.1. PRUSKIE REFORMY AGRARNE W LATACH 1807�1850 Pogrom Prus w 1806 r. wykaza�, �e dawna pot�ga z czas�w Fryderyka II nale�a�a do przesz�o�ci. Wojna Napoleona z Prusami oznacza�a zetkni�cie si� dw�ch r�nych ustroj�w pa�stwowych, dw�ch system�w spo-�eczno-ekonomicznych oraz uwarunkowanych r�nicami ustrojowymi dw�ch r�nych organizacji wojskowych i taktyk wojennych. Ustr�j pod-da�czo-pa�szczy�niany, feudalno-absolutystyczny, zacofany pod wzgl�dem przemys�owym, zetkn�� si� z pa�stwem, kt�re maj�c ju� za sob� rewolucj� bur�uazyjn�, znios�o u siebie feudalizm. Starcie si� tych dw�ch, tak r�nych �wiat�w wykaza�o bezwzgl�dn� ni�szo�� Prus. Kl�ska 1806 r. oznacza�a dla Prus pora�k� dotychczasowego ustroju, stawiaj�c przed rz�dem konieczno�� reform pa�stwowych i gospodarczo- 74 Cz�� druga -spo�ecznych. W atmosferze przyp�ywu fali patriotyzmu, rodz�cego si� poczucia niemieckiej �wiadomo�ci narodowej oraz pod wp�ywem zaostrzonych antagonizm�w klasowych na wsi dojrzewa�y reformy wojskowe Scharnhorsta i Gneisenaua (utworzenie armii narodowej, powszechna s�u�ba wojskowa, usuni�cie kar r�zgi i pa�ki) oraz polityczne i spo�eczne Steina i Hardenberga (zniesienie podzia�u na stany, reforma rz�du, finans�w, reformy agrarne, ustanowienie samorz�du miejskiego, wolno�ci przemys�owej itp.). Reform� stosunk�w agrarnych zapocz�tkowa� edykt z 9 pa�dziernika 1807 r. znosz�cy podda�stwo osobiste ch�op�w i powinno�ci z nim zwi�zane (wychodne, op�aty od poddanych przebywaj�cych w innych dobrach i od ludzi osiedlaj�cych si� po wsiach itp.) oraz najmy przymusowe. Wprowadzi� tak�e wolny handel ziemi� i znosi� faktycznie wszelkie ograniczenia rug�w ch�opskich. Natomiast zwierzchnia w�asno�� pana gruntowego i wynikaj�ce st�d ci�ary feudalne zosta�y utrzymane. W 1808 r. nowe rozporz�dzenie kr�lewskie przyzna�o w�asno�� ziemi (uw�aszczenie) ch�opom w domenach, t j. w dobrach rz�dowych, a powinno�ci ich zamieniono na renty pieni�ne. Ch�opi mogli by� zwolnieni od �wiadcze� wobec dworu, zap�aciwszy uci��liwy okup. W sprawie dalszej reformy, kt�rej konieczno�� by�a oczywista, zw�aszcza wobec nasilaj�cych si� ruch�w ch�opskich, toczy�y si� pertraktacje