Je�li dla kogo� w owych gor�cych sierpniowych dniach 1980 roku s�owa te wyda�y si� mow� zbyt tward�, to mog�o to wy- nika� jedynie z g��bokiego zapomnienia prawdy, i�...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Prawo wywalczone latami publicznie prowadzonej walki o godno�� pracy ludzkiej, 0 poszanowanie cz�owieka pracy, o niezbywalno�� jego praw jako osoby ludzkiej, o traktowanie pracy ludzkiej w kategoriach nie tylko ekonomicznych, ale r�wnie� i przede wszystkim w kategoriach praw i obowi�zk�w moralnych, w�r�d kt�rych prawo cz�owieka do prawdy, ale i obowi�zek dawania �wiadectwa prawdzie poprzez sw� prac� znajduje jedno z poczesnych miejsc. I wreszcie, na zako�czenie, kilka s��w o warto�ci wsp�lnoty. Podobnie jak prawda jest to dla procesu pe�nego wyzwolenia cz�o- wieka warto�� najistotniejsza. W zapoznaniu lub zdeformowaniu tej warto�ci kryje si� r�wnie� najpowa�niejsze �r�d�o zniewolenia pracy ludzkiej. Wsp�lnota jest w podw�jnym sensie warto�ci� blisk� pracy. Po pierwsze, praca odbywa si� na og� we wsp�lnocie, jest wi�c sama zal��kiem wsp�lnoty, i po drugie, praca poprzez dobra, kt�re wytwarza, skierowana jest � jako wyraz mi�o�ci � r�wnie� do wsp�lnoty. Najpierw do wsp�lnoty rodzinnej, kt�rej praca zapewnia byt i utrzymanie, czyli tworzy dla niej warunki istnienia i rozwoju, nast�pnie za� poprzez kolejne kr�gi spo�eczne zwraca si� do narodu, do ca�ej ludzko�ci. Jest zaczynem powszechnego braterstwa i wsp�l- noty w cz�owiecze�stwie, kt�remu poprzez prac� daje si� wyraz 1 kt�remu poprzez prac� jednocze�nie si� s�u�y. Wsp�lnota, podobnie jak prawda, jest wi�c naturalnym �rodo- wiskiem pracy ludzkiej, i to �rodowiskiem w dos�ownym ju� zna- czeniu. Prawid�owo rozwijaj�ce si� kr�gi wsp�lnoty wype�nia� musz� ramy wszelkich instytucji od rodziny a� po instytucj� pa�stwa w��cznie, gdy� tylko wsp�lnota jest �rodowiskiem w pe�ni ludzkim, tym �rodowiskiem, kt�re zapewnia cz�owiekowi prawid�owy rozw�j, kt�re wspiera go w jego cz�owiecze�stwie i w swoisty spos�b do- pe�nia. Alienuj�cy wp�yw wszelkich struktur tylko wtedy znajduje ��ycie i My�l", 1980, nr 11 (317), s. 34. 9 � Edukacja kulturalna... 130 J�zef Wolkowski sw� gro�n� dla cz�owieka kontynuacj�, gdy spotyka si� z brakiem wsp�lnoty wewn�trz tych struktur, gdy wype�nia je zbi�r, masa samotnych wyizolowanych jednostek ludzkich. Gdy za� wype�nia je rzeczywista wsp�lnota, wtedy struktury te nie staj� si� �r�d�em i czynnikiem alienacji, ale zwyk�� obiektywizacj�, form� i ram� �ycia wsp�lnoty. Staj� si� same warto�ci� ludzk�. W sygnalizowany tu klimat warto�ci wsp�lnoty w �wiecie ludz- kiej pracy znakomicie wprowadza Jan Pawe� II w swym przem�- wieniu do robotnik�w we Francji: �Jak d�ugo b�d� �y� � m�wi� tam Papie� � pami�ta� b�d� o ludziach, z kt�rymi z��czy�o mnie miejsce pracy, kamienio�omy lub fabryka. Nie zapomn� tej ludzkiej �yczliwo�ci, jak� okazywali mi moi towarzysze pracy. Rozm�w, jakie w chwilach wolnych toczyli�my o podstawowych sprawach egzystencji i �ycia robotnik�w. Wiem, jak� warto�� dla tych ludzi, ojc�w rodzin, mia�o ognisko rodzinne, przysz�o�� ich dzieci, szacu- nek nale�ny ich �onom i matkom. Z tych kilkuletnich do�wiadcze� wynios�em przekonanie i pewno�� co do tego, �e w pracy wy- powiada si� cz�owiek jako podmiot zdolny do mi�o�ci, ukierunkowany na podstawowe ludzkie warto�ci, got�w solidaryzo- wa� si� z ka�dym cz�owiekiem [...]". Z ka�dym cz�owiekiem, przede wszystkim jednak z tymi, jak stwierdza Papie�, �kt�rzy s� cia�em z jego cia�a i krwi� z jego krwi. Praca nie mo�e wi�c burzy� rodziny, przeciwnie, powinna j� jednoczy�, sprzyja� jej zespoleniu. Prawa rodziny powinny by� zapisane g��boko w samych podstawach ka�dego kodeksu pracy, gdy� dotyczy on zasadniczo cz�owieka, a nie tylko produkcji i zysku"4. O ile jednak rodzina, jako wsp�lnota naturalna, ma sw�j w�asny rytm �ycia i samoorganizacji do�� trudno podatny na wszelkie za- gro�enia z zewn�trz, o tyle wsp�lnota ludzi pracy, jako oparta tylko na dzia�aniu �wsp�lnie z innymi", jest w znacznie wi�kszym stopniu ni� rodzina zagro�ona r�wnie� od wewn�trz. Samo bowiem dzia�anie �wsp�lnie z innymi" nie tworzy jeszcze wsp�lnoty. Jest tylko okazj�, mo�liwo�ci� zawi�zania si� wsp�lnoty. Wsp�lnot� kon- stytuuje dopiero � jak precyzyjnie wyja�nia to w Osobie i czynie kard. Woj ty�a � wsp�uczestnictwo w realizacji �dobra wsp�lnego". Spos�b rozumienia �dobra wsp�lnego" ma tu niezwykle istotne Kultura pracy ludzkiej a chrze�cija�ski system warto�ci 131 4 Ibidem, s. 103. znaczenie. Istnieje bowiem, jak zauwa�a kard. Wojty�a, pewna sk�on- no�� do uto�samiania �dobra wsp�lnego" po prostu z �dobrem wsp�lnoty". Przy czym �dobro wsp�lnoty" jest tu rozumiane w ten spos�b, �e jest to tylko przedmiotowo poj�ty cel wsp�lnego dzia�ania. Cel ten natomiast, zdaniem kard. Wojty�y, ma w sobie co� z dobra wsp�lnego, ale dobra tego w pe�ni nie stanowi. Dobro wsp�lne musi bowiem uwzgl�dnia� r�wnie� moment podmiotowy. �Uwzgl�dniaj�c za� �w moment, czytamy w Osobie i czynie nale�y stwierdzi�, �e dobrem wsp�lnym jest nie tylko cel dzia�ania wype�nianego w ja- kiej� wsp�lnocie, rozumiany czysto przedmiotowo, ale jest nim za- razem i nawet przede wszystkim to, co warunkuje i nie- jako wyzwala uczestnictwo w osobach dzia�aj�cych wsp�l- nie i przez to kszta�tuje w nich podmiotow� wsp�lnot� dzia�ania5. W sytuacji uczestnictwa cz�owiek, jak zauwa�a kard