- Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.
- Oczywiście obok terenów gęsto zasiedlonych przez przybyszów były na tym obszarze ziemie całkiem przez nich nie tknięte, co wiązało się ze strategicznym charakterem...
- Fakty te, znane Romkow- skiemu, były przed kierownictwem partii ukrywane (Romkowski nadzo rował działalność aparatu śledczego służby bezpieczeństwa)...
- Muszę zachować pokój wewnętrzny, a zarazem wielką gorliwość; nie odstępować nigdy od zasady, która zaleca we wszystkim pokorę i łagodność, choćby odruchy i pokusy były...
- Simon uniósł właz w pokładzie rufy i wyciągnął żółtą gumową boję, na której czerwoną odblaskową taśmą wyklejone były inicjały „O...
- Ze zmiennym szczęściem zawiązują się walki o Słonim oraz Lidę, początkowo wyłącznie siłami litewsko-białoruskimi, jakie tam one wówczas były...
- Z obu stron były głębokie wnęki ze spiętrzonymi leżącymi butelkami, których czarnozielone dna układały się w nieskończony bogaty deseń...
- Te zwariowane odczu- cia były najprawdopodobniej spowodowane nadmiarem adrenaliny; ale do diabła z tym, dzięki niej ostrzej widziałem i słyszałem...
- Lachowice tylko nie były w rękach moskiewskich; wszystkie insze miasta i całe litewskie księstwo zawojowane było...
- Ich związek, w którym były awantury z powodu zazdrości, groźby śmierci i aborcje, omal nie zakończył się małżeństwem...
- Tego rodzaju zatoki, choć korzystnie usytuowane, były jednak znacznie od siebie oddalone...
Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.
Thorndike interesował się zachowaniem przystosowawczym zwierząt. Skinner natomiast poszukiwał odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób można osiągnąć kontrolę nad zachowaniem zwierzęcia i człowieka. Thorndike nie miał wpływu na to, kiedy i jak. Czy można spowodować, że w określonym momencie zwierzę wykaże określone zachowanie, a w innym go zaniecha? Te właśnie pytania stanowiły centrum zainteresowania badań naukowych Skinnera. Klatka problemowa, którą wykorzystywał Skinner - tak zwana klatka Skinnera (określenie to nie podobało się Skin-nerowi, dlatego sam nigdy go nie używał [Skinner, 1984]) - pozwalała zwierzęciu na stałe powtarzanie skutecznych form zachowania. W warunkowaniu sprawczym istnieje pojęcie częstości zachowania (właściwie częstości występowa- 162 WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII nią danego zachowania); określa ono częstość, z jaką dane zachowanie występuje w zdefiniowanej jednostce czasu (na przykład w czasie jednej minuty). Ze zmian częstości zachowania można odczytać, czy naukowiec zbliża się do celu, czyli do uzyskania jak najszerszej kontroli nad zachowaniem sprawczym. Czy Skinner miał nadzieję, że przy pomocy warunkowania uda mu się uzyskać kontrolę nad wszelkimi możliwymi rodzajami zachowania? Na to pytanie odpowiedział kiedyś (1953), że nie można doprowadzić do tego, by człowiek rozmyślnie się zaczerwienił. "Czerwienienia się, bled-nięcia, wylewania łez i wydzielania potu, śliny itp. nie można kontrolować warunkowaniem sprawczym". O tym, czy z tym stwierdzeniem Skinnera należałoby się zgodzić, mówi tekst w ramce informacyjnej 4.3. Aby zmienić częstość jakiegoś zachowania, Skinner posłużył się dwoma różnymi elementami, przy czym jeden z nich opisany został już przez Thorndike'a. Od konsekwencji danego zachowania zależy w decydującej mierze, czy występować będzie ono częściej, czy rzadziej. Odkrycie, że zachowanie można kontrolować poprzez konsekwencje, miało miejsce już bardzo dawno temu. Stary Testament opisuje, jak Pan Bóg próbował sprawować kontrolę nad Izraelitami, przekazując im nowe prawa (Dziesięć Przykazań). Pan oświadczył: "Za słuchanie tych nakazów i pilne ich wykonywanie będzie ci Pan, Bóg twój, dochowywał przymierza i miłosierdzia, które poprzysiągł przodkom twoim. Będzie cię miłował, błogosławił i rozmnoży cię" (Księga Powtórzonego Prawa, 7, 12-13). "Lecz jeśli zapomnisz o Panu, Bogu twoim, i pójdziesz za bogami obcymi, aby im służyć i oddawać im pokłon, oznajmiam ci dzisiaj, że zginiesz na pewno" (8, 19). Już w Starym Testamencie rozróżniano więc konsekwencje pozytywne i negatywne. Skut- kiem zachowania nakierowanego na posłuszeństwo są bodźce pozytywne. Pan Bóg obiecuje, że pobłogosławi owoce ciała i ziemi, zboże, wino, oliwę oraz potomstwo krów i owiec, jeśli spełnione zostanie to, czego wymagają te prawa. Istota żywa próbuje z góry unikać bodźców negatywnych lub - jeśli już zaistnieją - zlikwidować je. Żydzi uszli z życiem przed zagląda, ponieważ byli posłuszni. Ale według Skinnera do sprawowania kontroli nad zachowaniem same bodźce pozytywne czy negatywne nie wystarczą. Osiągnięcie tego celu wiąże się z wykorzystaniem tak zwanych bodźców różnicujących. 4.2.2.3 Wzrost częstości występowania zachowania sprawczego spowodowany wzmacnianiem Warunkowanie sprawcze opisane zostało najlepiej na przykładzie jednego z pierwszych eksperymentów Skinnera (Skinner, 1938). W klatce z dźwignią Skinner umieścił głodnego szczura. Na początku zaobserwował u zwierzęcia takie samo zachowanie, jakie Thorndike określał zachowaniem na zasadzie prób i błędów. Wcześniej czy później szczur przejawia również taką formę zachowania, której widocznie nie musi się uczyć: naciska dźwignię. To zachowanie sprawcze występuje ośmiokrotnie w ciągu pierwszej godziny doświadczenia. Następnie Skinner zmienia warunki: począwszy od drugiej godziny, po każdym naciśnięciu dźwigni, do naczynia wpada mała kulka pokarmu. Ponieważ każde naciśnięcie zostało zapisane na przyrządzie rejestrującym (zob. rys. 4.10), można było potem odczytać, że częstość występowania zachowania sprawczego po podaniu pokarmu stopniowo wzrastała. Niekiedy później szczur naciskał tę dźwignię trzysta razy. Można tu zatem mówić o uczeniu się: częstość występowania zachowania sprawczego uległa bowiem zwiększeniu. 164 WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII Rys. 4.9 Sterowanie kolejką elektryczną za pośrednictwem fal mózgowych. Takie rezultaty są zachęcające. O powszechnym, skutecznym zastosowaniu biologicznego sprzężenia zwrotnego w medycynie na razie nie ma jednak mowy. Ludzie różnią się ogromnie pod względem reagowania na tę metodę. Już Kamiya zaobserwował, że niektóre spośród badanych przez niego osób szybciej od innych uczą się tego zjawiska. Wiele schorzeń udało się wprawdzie dzięki temu zredukować, ale nie trwale usunąć. Głosy krytyczne, które opierają się na rezultatach licznych badań, twierdzą, że sprzężenie zwrotne nie jest wcale skuteczniejsze od prostych metod odprężenia, jest natomiast droższe w stosowaniu (Turk i in., 1979)