Ka�dy pisarz polski prowadzi sw�j "romans z Ojczyzn�" i nie o to chodzi, by oddawa� si� zabawie w gie�d� warto�ciowania, w statystyki i wykresy...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Nie mam te� na my�li cierpienia z powodu kl�sk narodowych ani zgryzoty z ma�o�ci i nierozwagi rodak�w, nawet nie tego uczucia odpowiedzialno�ci, kt�re ka�e drobnymi ramionami zas�ania� ca�� ojczyzn� przed niebezpiecze�stwem. My�l� o rozkochaniu w polsko�ci, w ludzie polskim, w piosence ludowej, kt�rej z naj�ywsz� rado�ci� s�ucha�a i niemal ju� dziecinn� r�k� w zdobionych przez siebie albumikach notowa�a s�owa i nuty. Rozkochana by�a w krajobrazie Kujaw, Mazowsza, Podlasia, w historii i j�zyku polskim, kt�re latami pilnie studiuje, a nie najmniej zakochana w �ywych ludziach, do czego specjalnej �aski bog�w trzeba, bo �atwiej kocha� ludzko�� ni� s�siada, a Polsk� ni� Polak�w. W cz�ci "Przyg�d..." po�wi�conych powstaniu warszawskiemu wiele jest postaci ludu warszawskiego, tego, kt�ry wyda� wojn� ludob�jcom. S� zwyczajni i wielcy, skromni, a z poczuciem odpowiedzialno�ci wodz�w. M�wi�: "Nasz w�dz to ta nasza Warszawa ulubiona". D�browska m�wi o twarzy jednego z nich, �e pi�kna "t� subteln� inteligentn� urod�, tak w�a�ciw� wi�kszo�ci polskich robotnik�w" i �e "pomaga� pompowa� wod� kobietom z t� galanteri�, kt�r� warszawski robociarz mo�e wsp�zawodniczy� tylko z hiszpa�skim". D�browska pisze o sobie: "Jedyna rzecz mi si� chyba uda�a - uczyni� dobro atrakcyjnym". Niejeden pisarz zadr�a�by, nim by rzecz tak� wyjawi�. Kto zdradza si� z takim sekretem w epoce negatywizmu? W rozdziale "By� albo nie by�" czytamy: "...Ewa przypomnia�a sobie zdanie: "Polska zgin�a przez szyderstwo..." to z tej nudnej powie�ci D�browskiej "Noce i dnie"". Nie jest to zdanie bagatelne i nie najmniej �wiadczy o ironii oraz samowiedzy pisarki. Zastanawiam si�, jak� figur� retoryczn� nale�a�oby nazwa� ten autorski figiel. Kiedy we wroc�awskim teatrze przy nabitej widowni grano "Stanis�awa i Bogumi�a" - a twarze widzia�am przewa�nie bardzo m�ode - us�ysza�am wielokrotnie t� cisz� doskona��, kt�rej �adnymi srebrnikami kupi� nie mo�na - przej�a mnie wielka rado��. My�la�am o tej, kt�ra ju� tego do�wiadczy� nie mo�e, i o m�odej rzeszy widz�w, kt�ra przyjmuj�c pos�anie - stawa�a si� narodem. Nieraz pytaj� mnie ludzie, czy "Przygody cz�owieka my�l�cego" to dobra ksi��ka. Odpowiadam: to nie ksi��ka. D�browska chcia�a nam co� wa�nego o Polsce powiedzie�, co�, co nie by�oby szyderstwem, a my to, jestem pewna - pojmiemy. Anna Kowalska Zamiast wst�pu (Przedmowa poprzedzaj�ca druk "Przyg�d cz�owieka my�l�cego" - w "Przegl�dzie Kulturalnym" 1961 nr 42 - przyp. red.) Nikt chyba nie by� bardziej zaskoczony ode mnie wie�ci� o pompatycznej zapowiedzi druku mojej, po�al si� Bo�e, powie�ci, a potem ujrzeniem tej reklamy w 41 numerze "Przegl�du Kulturalnego". Musz� przyzna�, �e redakcja ma zdolno�� b�yskawicznego stwarzania fakt�w dokonanych. Tak d�ugo m�czy�a mnie i siebie, a� znu�ona zgodzi�am si� na t� zapowied�, ani przypuszczaj�c, �e uka�e si� tak natychmiast, �e zmusi mnie do "rozpocz�cia druku ju� w nast�pnym numerze" i �e b�dzie tak w�a�nie wygl�da�a! Czy nie wystarczy�oby: "Wkr�tce rozpoczniemy druk powie�ci Marii D�browskiej pod tytu�em..." - i kropka? Nikt nie nazywa �yj�cego pisarza "najwi�kszym", a i w og�le nie ma �adnych "najwi�kszych", s� po prostu pisarze lepsi i gorsi, �wietni dla jednych, mniej warci dla innych. Ka�dy dobry pisarz celuje w jakim� sobie w�a�ciwym aspekcie czy rodzaju tw�rczo�ci, a zawodzi w innym. Pisarzy r�wnie dobrych jak ja albo lepszych jest w Polsce co najmniej kilkunastu, a o wiele s�awniejszych w kraju i za granic� jeszcze wi�cej. Ka�de, nieraz milionowe, w kraju �rodowisko ma swojego najulubie�szego i "najwi�kszego" pisarza, a powiedzie� publicznie o �yj�cym pisarzu "najwi�kszy", cho�by dla cel�w "publicity", znaczy tyle, co go zakatrupi�, a co najmniej zrobi� z niego balona zw�aszcza gdy tak spreparowanny delikwent nie umie odci�� si� dowcipem, jak by to zrobi� S�onimski. Jak si� domy�lam, "Przegl�d Kulturalny" pragn�� mnie ufetowa� nie znaj�c moich gust�w, a co gorsza - nie znaj�c zawet zapowiadanej powie�ci. Ale trudno; da�am istotnie zezwolenie na zapowied�, nie przewidziawszy, co st�d wyniknie. Teraz dosta�am si� samochc�c w potrzask nie tylko redakcji "Przegl�du", ale i czytelnik�w. Obojgu jestem winna par� wyja�nie�. Bardzo z�y stan zdrowia trwaj�cy przez ca�� wiosn� i lato zawali� mi wszystkie plany pisarskie i moja tak szumnie zapowiedziana powie�� znajduje si� wci�� w stanie, w jakim samorzutnie nigdy bym jej do druku nie odda�a. Gotowe s� cztery pierwsze rozdzia�y, kt�rych w�t�a materia mia�a nabra� sensu, a mo�e i niejakiego blasku po napisaniu nast�pnych. Z tych nast�pnych gotowe jest kilkana�cie rozdzia��w ko�cowych, a w �rodku dziura lub raczej stos lu�nych materia��w. Mo�e zbyt dla mnie pochlebny nacisk "Przegl�du Kulturalnego" sprawi, �e b�d� musia�a t� powie�� jako� tam napisa� i ukszta�towa�