Postulat uwolnienia sztuki od kategorii czasu i przestrzeni ma �r�d�a wielorakie; uproszczeniem by�oby sprowadzanie ca�ego problemu do eskapizmu...

Historia filozofii podsuwa przede 75 T. Ribot, Logika uczu�, s. 214. 76 Ch. Morice, La Litterature de tout a l'heure, s. 282, 359. 77 T. de Yisan, Paysages introspectifs, s. XXII. 78 S. Przybyszewski, Confiteor, w wydaniu: Wyb�r pism, s. 140. 79 J. �u�awski, Teoria sztuki �nagiej duszy", op. cit. s. 59, 60. 60 G. Vanor [Van Ormelingen], UArt symboliste. Preface de P. Adam, Paris 1889, s. 34. 6 Symbolizm... 82 INNS ELEMENTY TEORII SYMBOLIZMU 83' CZʌ� I: TEORIA SYMBOLIZMU wszystkim nazwisko Kanta oraz Schopenhauera, pr�buj�cego przystosowa� Kanta do Wed i Upaniszad. I jeszcze jedno nazwisko nale�y tu wymieni�: Plotyna, z jego negacj� tr�jwymiarowo�ci i perspektywy. �r�d�o inne � to by� mo�e �wczesna antropologia kulturowa; zwraca�a ona uwag� na podobie�stwo zwyczaj�w i mit�w lud�w prymitywnych, w r�nych odleg�ych od siebie cz�ciach �wiata i w r�nych okresach chronologicznych, wykazuj�c jednocze�nie podobie�stwo mentalno�ci poet�w i tych�e lud�w. Czas i przestrze� ulega�y w takim uj�ciu zam�ceniu, co w konsekwencji prowadzi� b�dzie w przysz�o�ci do eksponowania zasady symultaneizmu i synkretyzmu kulturowego. Negacji podlega�y nie tylko podstawowe kategorie, za 'pomoc� kt�rych cz�owiek ujmuje �wiat. Podlega�y jej r�wnie� � uwa�ane dot�d za niepodwa�alne � logiczne prawa my�lenia: �wiadomy, ci�g�y, przyczynowo-skutkowy, konsekwentny tok my�li. Pisa� Przybyszewski: Nigdy �adnych obja�nie�, �adnych logicznych ��cznik�w, kt�rych w duszy nie ma81. I Wilhelm Feldman: 81 S. Przybyszewski, P�omienny. (Alfred Mombert), w ksi��ce: Na drogach duszy, s. 131. � Uwolnienie poezji od zwi�zk�w logicznych intrygowa�o poet�w ju� dawniej. Novalis np. pisa� (cyt. za: W. Vordtriede, Novalis und die franzosischen Symbolisten, Stuttgart 1963, s. 170): �Opowiadania bez zwi�zku, oparte jednak na asocjacji jak sny. Wiersze jedynie brzmi�ce dobrze i pe�ne pi�knych s��w, ale bez jakiegokolwiek sensu � i zwi�zku � zrozumia�e najwy�ej poszczeg�lne strofy [...]". Vordtriede * podkre�la, �e tego rodzaju sformu�owania poety wykraczaj� daleko poza jego praktyk� poetyck�. � Na uwag� zas�uguj� pr�by S. ��cka (Przegl�d przegl�d�w, ��ycie" 1899, nr 10). Usi�owa� on mianowicie wprowadzi� zasad� pomijania praw logiki � tak�e � do j�zyka krytyki literackiej: �Staram si� nadawa� moim uwagom form� jak najzwi�lejsz�. Konieczne u wszystkich ogniwa my�lowe s� zbyteczne, chocia� wygodne, bo nie wymagaj� wysi�k�w. Zwyczaj pisania rozwlek�ym j�zykiem da� pocz�tek autorytetowi tzw. logiki, na kt�rej brak w tych uwagach wskazywano". Im subtelniejszy poeta, tym wi�cej uchwyci drgnie� duszy; nieraz zupe�nie nie skoordynowanych, nie powi�zanych jeszcze w serie my�lowe: odtwarza ca�e, pod�wiadomo�ciowe �ycie, na �wie�o, w urywkach,, l�nieniach, p�- i �wier�tonach82. De Gourmont twierdzi� w cytowanym ju� studium UArt libr�, �e sztuka jest �anormalna, alogiczna, i niepoj�ta" 83. Wz�r takiej sztuki wskazywa� Wagner; to muzyka, wed�ug niego, pozwala warstwie uczuciowej wypowiada� si� z zupe�n� swobod� i pe�n� niezale�no�ci� od logicznych praw my�lenia84.. Znamienne, �e Matuszewski w�a�nie w kontek�cie rozwa�a� o Wagnerze formu�owa� s�dy o �dowolnych kombinacjach" pozbawionych logicznej formy: [...] sztuka nowoczesna stara si� wyrazi� przede wszystkim owe rzeczy wewn�trzne, nie daj�ce si� wprawdzie uj�� w s�owa, tj. realnie plastyczn� i logiczn� form�, lecz daj�ce si� wy�piewa� w swobodnej formie muzycznej, tj. za pomoc� dowolnych, ale harmonijnych i sugestyjnych kombinacji poj��, wyobra�e�, s��w, d�wi�k�w, barw, kszta�t�w i linii85. W�adys�aw Jab�onowski podkre�la� w zwi�zku z poezj� Tadeusza Mici�skiego prawo poety do: bezgranicznej swobody, ca�kowitego wyzbycia si� wszystkiego, co racjonalistyczne, sztywne, kr�puj�ce, wyzwolenia ca�kowitego od rzeczywisto�ci i od logiki tej ostatniej8S. 82 Tadeusz Bezimienny [W. Feldman], Z �ycia i z sztuki, �Krytyka" 1909, t. IV, s. 55. 83 R. de Gourmont, L'Art libr� et l'esthetique indimduelle, op. ci� s. 34. 84 R. Wagner, Quatre poemes d'operas, s. XLIII. 85 I. Matuszewski, S�owacki i nowa sztuka, s. 142�143. � Swoboda dowolnych kombinacji znajdowa�a potwierdzenie w �wczesnych studiach nad wyobra�ni�. Prawom logiki rz�dz�cym w otaczaj�cym nas �wiecie przeciwstawiano prawa wyobra�ni, kt�rym poddany jest �wiat stworzony przez artyst�. U nas pisa� o tych problemach m. in. A. Lange (O wyobra�ni �Niwa" 1894, nr 18). 88 W. J. [W. Jab�onowski], [rec.] T. Mici�ski: W mroku gwiazd^ �Ateneum" 1903, t. I, s. 105. 84 CZʌ� I: TEORIA SYMBOLIZMU Swoboda dowolnych kombinacji, nieoczekiwanych zestawie� mia�a �r�d�o � jak to zobaczymy p�niej: jedno z wielu � w mistycznej zasadzie powszechnych powinowactw, zwanej correspondances. Oparta na doktrynie mistyka szwedzkiego z XVIII wieku, Emanuela Swedenborga (Arcana coelestia, 1749�1756), zasada ta zak�ada�a, �e wszystko, co jest zewn�trzne i widzialne, ma wewn�trzn� i duchow� przyczyn�, �e �wiat ��czy si� z niebem. Doktryna Swedenborga podejmowana by�a przez wielu pisarzy XIX wieku: Wiktora Hugo, Nervala, Novalisa, Hoffmanna, Balzaka (powie�� Seraphita), u nas � przez S�owackiego87