Ale Mi�osz, Herbert, Bryll, R�ewicz, Bia�oszewski, Nowak, �liwonik � raczej niebogato...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

W dramacie chyba jeszcze gorzej, tu ju� nawet Grochowiaka wymieni� nie spos�b. Owszem, kochaj� si� ludzie w prozie, bo tam nie kocha� si� nie mog�, a w�a�ciwie raczej do ��ka chodz�. Przewa�nie bardzo to ubo�uchne zapisy ma�o wa�nych romans�w i rozsta�. Czasem i mi�o�� trzeba wyprowadzi� gdzie� dawno i daleko � na przyk�ad Anna Kowalska do staro�ytnej Grecji. O mi�o�ci wzgl�dnie swobodnie pisali u nas autorzy lat trzydziestych � Breza, Rudnicki, Kuncewiczowa. I rzeczywi�cie Kuncewiczowa jest tu jednym z wa�nych wyj�tk�w � my�l� o Tristanie 1946, powie�ci napisanej jednak na emigracji, gdzie zreszt� tak�e o wiele innych rzeczy idzie. Drugi wyj�tek to �ukrowskiego Kamienne tablice, ale i tu ca�kiem pewien nie jestem, czy to przypadkiem nie jest pretekst fabularny. Wyj�tek trzeci to przejmuj�co pi�kna Kronika wypadk�w mi�osnych Konwickiego, ale to przecie� tak�e t�sknota za krain� m�odo�ci. Mo�e nawet przede wszystkim. Dodajmy jeszcze, ju� nie na tej wysoko�ci, Pestk� Anki Kowalskiej, fragmenty Iwaszkiewicza, Lema jeszcze to i owo � i ju� koniec. Rzeczywi�cie nowy element to opisy mi�o�ci homoseksualnej u Andrzejewskiego i w pewnej mierze u Stryjkowskiego. Ale ta jask�ka wiosny przecie� nie czyni. Znacznie istotniejsze miejsce zajmuje problematyka wojny, okupacji i zag�ady. Ma ona przy tym wyj�tkowo wyra�ny, rozpoznawalny profil. Nie ma prawie wojny zwyci�skiej, wojny �artobliwej, wojny � przygody. Z wyj�tkami ma�ymi. O Pruszy�skim ju� pisa�em, tego rodzaju elementy znajdziemy tak�e w relacjach p�reporta�owych, od Meissnera po Hena. Wojna objawi�a si� jako przygoda Kazimierzowi Ko�niewskiemu w Szczotce do but�w, jest to zreszt� przygoda ironiczna. Na og� tonacja jest mroczna, czemu dziwi� si� trudno. Jest to przecie� opowie�� o kl�sce, o upokorzeniu, o strachu, wreszcie � o zag�adzie. Dr�cz�ca opo 42 wie��, kt�ra w�a�ciwie snuje si� do dzisiaj. Od Szczepa�skiego, �ukrowskiego, Borowskiego, Ho�uja poprzez Czeszk�, Bratnego po Bia�oszewskiego. Natomiast problem zag�ady �yd�w okaza� si� w�a�ciwie za straszny, by literatura mog�a da� sobie z nim rad�. Ksi��ek jest sporo, dobrych, nawet bardzo dobrych, Na�kowska, Buczkowski, Sandauer, Rudnicki, p�niej Wojdowski, ale wszyscy czujemy, �e to tylko niedoskona�e przybli�enia. W�a�ciwie znacznie p�niej pisane ksi��ki, takie jak Zd��y � przed Panem Bogiem czy Rozmowy z katem zosta�y uznane za relacj� wierniejsz�. B�dziemy do tych spraw wraca� wielokrotnie, w wersji Filipowicza, Grochowiaka, Drozdowskiego, Flisowskiego i wielu, wielu innych. Zauwa�my jednak ju� teraz, �e wojna staj�c si� g��wnym prze�yciem narodowym, literackim, kulturowym sta�a si� tym samym g��wnym wzorem, zasadnicz� parabol� istnienia, �ycia w og�le. Nie tylko w Polsce, gdzie indziej sta�o si� podobnie, od Geneta po Mailera czy nawet Okud�aw�. Mo�e i to w jakim� stopniu t�umaczy tak� rzadko�� ja�niejszych, rado�niejszych ton�w w literaturze wsp�czesnej. Z tym kompleksem tematycznym wi��e si� tak�e nadzwyczaj ciekawa literatura po�wi�cona miejscom i kulturom zaginionym. A wi�c i Mi�osz, i Konwicki, i Stryjkowski, i Ku�niewicz czy ostatnio Pa�niewski, a sk�din�d Vincenz, to wszystko mo�e mie� dla literatury wi�ksze znaczenie, ni� nam si� dzisiaj zdaje. �Sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu�, literatura najlepiej za� si� czuje wobec tego, co ginie lub te� ju� zgin�o, nie w sensie pot�pienia, naturalnie, ale w duchu nostalgicznej, elegijnej gloryfikacji. Czy w og�le literatura mo�e mie� z powodzeniem za przedmiot cokolwiek innego, jak nie to, co przepojone �mierci� i przemijaniem? Po c� pisa� o tym, co jest, b�dzie i jakie jest, ka�dy widzi, jak tego konia z Nowych Aten? Literatura jest zawsze wyrazem t�sknoty, braku, nieobecno�ci, niespe�nienia. A w ka�dym razie pewna przynajmniej ga�� literatury, ta w�a�nie, kt�ra decyduje o jej wielko�ci i godno�ci. Szczeg�lnym trafem ta zaginiono-gin�ca domena w literaturze polskiej to nie tylko kultura �ydowska, nie tylko Litwa, Huculszczyzna, cerkiewki �emk�w, ale w�a�nie lwia cz�� w og�le polskiej substancji, gdy� wie� po prostu. Stoimy wobec tradycyjnej wsi i kultury ludowej tak mniej wi�cej, jak Mickiewicz sta� wobec polskiego dworu. Jak wiadomo, by� to proces d�ugi, starczy�o go nie tylko na Pana Tadeusza, ale i na Noce i dnie. Przeobra�enie wsi polskiej trwa ju� prawie p� wieku, a zapewne potrwa i drugie. Ale rzeczy zasadnicze ju� si� dokona�y. Zgin�� dw�r, dotar�a wsz�dzie elektryczno��, komunikacja i �rodki masowego przekazu. Jest to oczywisty wyrok na kultur� ludow�, na obyczaje i warto�ci si�gaj�ce pradawnych, poga�skich czas�w, niekiedy neolitu, a mo�e i g��bszych jeszcze pok�ad�w przesz�o�ci. Naturalnie, rzadko si� na to patrzy a� tak przestrzennie, cz�ciej ma si� na my�li obyczaj bardziej dora�ny, sprawy nie tak przedwiekowe. Pocz�tkowo pisano nade wszystko o reformie rolnej, p�niej opiewano elektryfikacj�, mechanizacj�, kolektywizacj� wreszcie, na szcz�cie wzgl�dnie kr�tko. Natomiast �rozliczanie� si� z tymi procesami trwa do dzisiaj. Bardzo wa�ny by� problem wielkich przenosin ze wsi do miasta i przemian z tym zwi�zanych, przy czym jest to temat ci�gle aktualny, po klasycznych niejako uj�ciach Kawalca przyszli inni, cho�by Zygmunt W�jcik czy Ojce i synowie Kasaka. Przeobra�enia wsi to i D�browskiej Na wsi wesele, i jeszcze jedna wersja Wesela Marka Nowakowskiego. Zapewne nie ostatnia wcale, bo na przyk�ad najwcze�niejszy chronologicznie upadek dworu dopiero teraz znajduje literack� miar� w imponuj�cym, acz nieco monotonnym dziele Wies�awa My�liwskiego. Jest to w og�le jeden z najp�odniejszych i najbardziej no�nych literackich temat�w w Polsce wsp�czesnej