Ale na razie, r�wne 30 lat wcze�niej, dla takiego "innego widzenia" groteska jest niezb�dna...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Wi�c te� poeta na zako�czenie przy�piewuje sobie - w dalszym ci�gu w jarmarczno-groteskowym, nieco nawet wagancko-prze-�miewczym tonie: - Pisarczyk to m�j zaw�d. W mie�cie dano mi ksi�g� i pi�ro, i m�j umys� kaligraficznie prosty. A pochodzenie: ch�op. St�d ta rzeczy mistyczno��. "Ta rzeczy mistyczno��" - jest oczywi�cie nie do wyra�enia w "j�zyku kaligraficznie prostym", w jaki poet� wt�rnie wyposa�y�a wtedy "kultura miejska" - zdroworozs�dkowa, racjonalna, widz�ca �wiat wed�ug wzoru: rzepa to rzepa, a jaszczur to jaszczur. W Ziarenku trawy (1964) groteska wprawdzie ca�kiem nie zanika, ale g��wna tonacja Nowakowej poezji zmienia si� gruntownie. Wi�kszo�� te- 257 kst�w zbioru to ma�e poematy o balladowo-misteryjnej formie, si�gaj�ce do najstarszych, archetypicznych s�oj�w kultury ludowej; nawi�zuj�ce te� zar�wno do tajemniczych strz�p�w obrz�dowo�ci poga�skiej, jak i do przemieszanych z nimi obraz�w chrze�cija�skiej liturgii i opowie�ci biblijnych, do ballad romantycznych i do ballad Le�miana. Je�li od czasu do czasu pobrzmiewa tu groteskowy �miech, to wsp�brzmi poniek�d w�a�nie z tonacj� Le�mianowsk�; je�li rozmiary groteskowe przybieraj� posta� "fabularnych" wizji, to nosz� znamiona romantycznej groteski fantastycznej - fantasmagorii, pe�nej �redniowiecznych cieni i l�k�w przed nieznanym. Je�li Wsp�lna Wie� jest jeszcze w�asnym Domem, to domem, w kt�rym straszy, cho� s� to strachy i maszkary dawnych przodk�w na popad�ych w ruin� i obrastaj�cych legend� pozosta�o�ciach realnego dziedzictwa poety. W powsta�ym prawie w tym samym czasie cyklu Rany (cz�� pierwsza tomiku W jutrzni, 1966) tego rodzaju wizje staj� si� prostsze i przechodz� miejscami jak gdyby w lamentacje, treny dla gin�cego nieodwo�alnie Wsp�lnego �wiata - Wsi-Domu, jak� znali ojcowie i dziadkowie poety i kt�rej ostatki zna� jeszcze on sam. Pozostaje w�asna niegdy� Okolica, pusta - poniewa� "B�g si� z niej wyprowadzi�" (Okolica). W znamiennym wierszu Koniki stepowe Wie� (tu zreszt�: miasteczko i wie�) to ju� tylko bezludny skansen i niepotrzebny na nic nikomu �mietnik dawnych kultur, sk�d znikaj� nawet zal��ki ("nasienie") �ycia przysz�ych pokole�: Wtedy zostanie drewniane miasteczko z �opatk� przebit� na wylot strza�� lub jaki� anio� inny od anio��w nakr�caj�cych zegar naszej krwi przed stryszkiem siana gdzie stromo od westchnie� I wie� zostanie - ten s�omiany B�g przybity gwo�dziem do drzwi od zakrystii aby prze�uwa� mia�y co o jutrzni koniki stepowe Ale odejdzie stamt�d rodzicielka nios�c pod pach� podr�czny cmentarzyk i pies odejdzie wylizuj�c ludzkie tropy z duszno�ci potu i nasienia Przeczucie zniszczenia czy zaniku tego, co by�o do tej pory oczywist� w�asno�ci�, miejscem zamieszkania. Domem. 258 Znamienne, �e g��wnym i ostatecznym symptomem tego rozpadu i opustoszenia �wiata jest tutaj "odej�cie Rodzicielki". Rodzicielka symbolizuje niew�tpliwie �e�ski, rozrodczy i opieku�czy pierwiastek �wiata, jego scalaj�cy o�rodek. To cz�sty motyw w poezji Nowaka: �e�sko�� jako si�a irracjonalna; tw�rcza, ale tak�e niepokoj�ca i poniek�d gro�na. Tak jednak, jak gro�na jest wszelka tajemnica. Zarazem bowiem bezpieczna jak matczyne �ono i ciep�o matczynego cia�a, a niebezpieczna jak przyci�gaj�ca si�a seksu, przede wszystkim jednak owa Rodzicielka to tutaj tajemnicza stra�niczka porz�dku innego ni� porz�dek rozumu; bardziej pierwotnego i fundamentalnego. Wchodzi zatem poeta, aczkolwiek bardzo jeszcze ogl�dnie, w najg��bsze i najstarsze pok�ady mitu, mitu matriarchalnego, kt�ry szeroko, w ramach epickiej panoramy, zostanie rozwini�ty - przy mocno realistycznej oprawie zewn�trznej - w powie�ci Diab�y, o kt�rej opowiem dalej. Je�li ju� mowa o antecedencjach, to trzeba zwr�ci� uwag� na jeszcze jedn� osobliwo�� tego wiersza. Sam ju� jego tytu� i zako�czenie drugiej zwrotki wskazuj� do�� wyra�nie - chocia� w bardzo symbolicznej formie, i to formie w�a�ciwej prywatnej symbolice Nowaka - na �r�d�o i kierunek owego zagro�enia Wsp�lnego �wiata, na czynnik jego destrukcji. "Koniki stepowe" prze�uwaj�ce "drewnianego Boga", pana pierwotnej plemiennej wsp�lnoty - to Azja. "Azja" do tej pory funkcjonowa�a w systemie obrazowo-symbolicznym Nowaka jako oznaczenie sfery kulturowej pierwotno�ci, tego, do czego sam poeta przyznawa� si� jako do swego "dziedzictwa", przeciwko sztampie i bezduszno�ci wsp�czesnej cywilizacji, mrowiska anonimowych istnie�. Przeciwstawienie analogiczne do tego, kt�re uwidacznia om�wiona wy�ej Ballada ludowa. Cz�sty to i eksponowany motyw tomik�w Kol�dy str�czyciela i Psalmy na u�ytek domowy, zw�aszcza warto by si� pod tym k�tem przyjrze� Ma�emu psalmowi Azjaty z tej ostatniej ksi��ki. I oto obserwujemy niejako in statu nascendi, jak sens owej symboliki diametralnie si� zmienia. Azja (bo "koniki stepowe" to przecie� "Azja") stanowi� zaczyna zagro�enie