Niech si� przyjrz�...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Najpierw podcina si� baranowi gard�o wypiel�gnowan� prawic� wykonuje odpowiedni ruch a potem wiesza si� go na haku, na wrotach do obory, �ebyzwierz� si� wykrwawi�o. 142 I pan pokazuje to swoim dzieciom? pytam ochryple iz niedowierzaniem. No, oczywi�cie. Potakuje g�ow�, awok�jego ust igrazimny u�mieszek. Niech si�hartuj�. Ach tak, naturalnie m�wi� st�umionymg�osem, ale jednak wystarczaj�co g�o�no wcze�niezaczyna si� �wiczy�. On patrzyna mnie i czerwienieje na twarzy. Auto zatrzymuje si� nagle z piskiem opon. To,to. to jest bezczelno��. nie mia�a pani prawa tego do mnie powiedzie�, nigdy. Niepani. I nie do mnie,pani nic nie wie. Jego g�osstaje si� wy�szy, po czymprzechodzi wswego rodzaju przenikliwy kwik. Uzmys�awiam sobie w tym momencie, �e ons�dzi, i� japomy�la�am o jego dziadku ijego przesz�o�ci, lecz ju� nic na to nie mog� poradzi�. Ale� tak to przecie� jest, paniebaronie m�wi� cicho, otwieraj�c drzwiczki samochodu wcze�nie zaczyna si� �wiczy�,kto chce. Wysiadam,a auto natychmiastrusza z piskiem opon. ...by� mistrzem. Id� powoli ulic�. Pada drobny deszczyk, ale tonic. Ch�odzi moj� rozpalon� twarz. Zreszt�mamju� niedaleko do domu. Koniec marze�. On cinigdy wi�cej nie da pracy, nigdy, m�wi� do siebie. W tym momencie jed143. nak ma�o mnie to obchodzi. Widz� tylko w wyobra�ni tych dw�ch ma�ych ch�opc�w, kt�rzy,trzymaj�c si� za r�ce, przygl�daj� si� wielkimioczami, jak zar�ni�ty baran wisi �bem w d� nawrotach do obory i jak ciecze z niego krew, a g�ste, ciep�e krople, jedna po drugiej, bezg�o�niewsi�kaj� w ziemi�. �pi�ca Lili albo opowiadanie o opowiadaniu Ci�gle jeszcze, po tylu latach, czuj� si� jak zagubione dziecko, szukaj�ce ma�ych kamyczk�w zeswojej przesz�o�ci. Mo�e ta Lili te� do niej nale�y? my�l�w drodze do jej eleganckiego hotelu. W�a�ciwie jestem na siebie z�a. Jest wczesnyporanek, chcemi si� spa�, po co naprawd� mamsi� z ni� spotyka�? Przecie� w og�le nieznam tejkobiety! A je�li onazna�a moj� rodzin�? Mo�e jest nawetmoj� kuzynk�? Wygl�da jak moja matka, madu�e �ydowskieoczy. Wczorajzobaczy�am t� kobiet� po raz pierwszy. Czytam fragmenty swojej ksi��ki w starej synagodze krakowskiej, pe�nej ludzi. Czytam o ma�ym ch�opcu, kt�ry,rozstrzelany na moich oczach,le�a� na bruku, a spod jego p�aszcza ciek�a krew. 145. Dzia�o si� to w getcie w Krakowie, a ja mia�amtrzy lata. W synagodze panuje cisza. Podnosz� g�ow�,patrz� na publiczno��, w dobre, uwa�ne, wsp�odczuwaj�ce twarze. W�r�d obecnych jest ta kobieta, kt�rej twarz przypomina mi moj� matk�. Widz�, jak jejoczy nape�niaj� si� �zami. Nie p�acz, my�l�, prosz�, nie p�acz! Je�li ty zaczniesz p�aka�, ja te� si� rozp�acz�, tu, przedwszystkimi. Ale �zy ju� tocz� si� po jej policzkach. Prze�ykam �lin�, robi� pauz�. Mijaj� sekundy, ludzieczekaj�. Po chwili opanowuj� wzruszenie. Spinam si�ponownie, jak stary ko� cyrkowy, i czytam dalej. W aplauzie, kt�ry si� potem zrywa,w klaszcz�cym t�umie, trac� j� na kr�tko z oczu. Ale ju� do mnie podchodzi iobejmujeserdecznie. Wielki wiecz�r m�wi. Wspania�y,dzi�kuj� ci. Ja te� by�am w krakowskim getcie,teraz mieszkam w Londynie, a jutro odlatuj�. Wiedzia�am, my�l� szybko. Jest starsza odemnie, mo�e zna�a moichkrewnych,mo�e samajest. Musimy si� zobaczy� m�wi�. Ludzie nas rozdzielaj�, chc� ode mnie autograf�w, u�miechu, pragn� u�cisn�� mi r�k�. Przyjd� jutro rano do mojego hotelu na�niadanie,wiesz, stary Grand wola do mnieprzez t�um ludzi. Mam naimi� Lili. 146 Terazczeka na mnie w wytwornej kawiarnihotelowej z marmurow� pod�og�, u�miecha si�,mi�a i zadowolona. Elegancka,starsza Angielka w �akiecie w kolorow�krat�, ze starannym makija�em i du�� ilo�ci� bi�uterii. Zn�w patrzy na mnie tymi swoimiczarnymi �ydowskimi oczami. Zamawiamy herbat� i kaw�,a do tego cudowne krakowskie dro�d��wki z jagodami. Potrzebuj� dzisiajbardzo du�o kawy usprawiedliwiam si� jestem taka zm�czona,znowu nie mog�am spa� w nocy. Lili zamaszystym gestem rozpo�cieraramiona: Co ja mam ci powiedzie�? Janigdy nie �pi�,te� nie zmru�y�am oka. Nie mog�powstrzyma� si� od u�miechuten szeroki gest, tenton, "co ja mam ci powiedzie�? ", wszystko to jestmi bliskie, takie znajome, typowedla polskich�yd�w. Rozpozna�abymich na ko�cu �wiata. Tak wyobra�am sobiemojeciotki i wujk�w. Niezna�am ich. Nigdy nie�pi� w nocy, od tamtych czas�w m�wiLili dobitnie. Twoj� ksi��k� tak�eprzeczyta�amw ci�gujednej nocy. Po niemiecku. Kto� mi j� przys�a�. I zanimudaje mi si� zada� pytanie,ona ju� nanie odpowiada: 147. Liebling, Liebling. takie by�o nazwiskotwojej rodziny? pyta, zastanawiaj�c si�. Nie, nie mog� sobie przypomnie� �adnych Liebling�w. A wi�c jednak nie kuzynka. Jej nazwisko, kt�re wymienia, wydaje misi� znajome, nie wiemtylko sk�d. Podejmuj� ostatni� pr�b�: Panie�skie nazwisko mojej matki brzmia�oAbrahamer. Zaczekaj m�wi Liliczekaj, czekaj. Widz�, jakusi�uje przedrze�si� przez szary las minionych sze��dziesi�ciu lat, by dotrze� do jakiego� wspomnienia. Czekaj. no jasne, oczywi�cie. Z Alin�Abrahamer chodzi�am do szko�y. Alina byia najm�odsz� kuzynk� mojejmamy. Lili u�miecha si� z zadowoleniem. Tak, tak, twoj� mam� te� pami�tam, mia�ana imi� Tosia, pi�kna kobieta. Teraz sobie przypominam by�a taka,jak j� opisa�a� w swojejksi��ce. Przeczyta�a� moj� ksi��k� poniemiecku? dopytuj� si�. Sk�d tak dobrze znasz niemiecki? Twarz Lilipowa�nieje nachwil�. Ach! odpowiada z westchnieniem. Rzeczywi�cie bardzo dobrze m�wi� po niemiec148 ku