te W�* f�n to Ptiwrf wlk tkc riM of ttE '-...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

iiihf P,>lBliii�i�B��Beii<�s Anity Bo��rat. �d lta� ka L h� Jerusalera Post" z 2 maja 1991 r. z wierszem Herberta prze�o�onym na hebrajski i fotografia laureata w towarzystwie poety �ydowskiego Yehudy Amichaja Jerozolima, 30 kwietnia 1991 r., Zbigniew Herbert z Yehud� Amichajem W /Vutograf wiersza Z)o Yehudy Amichaji wydrukowanego w tomie Rovigo 208 CHOROBA, �MIER� Zbigniew Herbat 89 wierszy 89, wierszy wybra� poeta z ca�ej swej tw�rczoscl> poddaj�c j� surowej selekcji. Ok�adka Epilog" burzy Zbigniew HERBER Epilog burzy jest tomikiem z kolejnego - wiele na to wskazywa�o, �e ostatniego - etapu �ycia. Wdziera si� tu czas bie��cy. Zabita ksi�na Diana, polskie piosenkarki, ch�opiec zastrzelony przez policj�, �mier� Artura Mi�dzyrzeckiego (kt�remu po�wi�cone zosta�o pi�kne poetyckie wspomnienie). Ale wdzieraj�ce si� �ycie poddane zostaje widocznej selekcji. Nie w��czy� tu na przyk�ad poeta politycznych, okoliczno�ciowych wierszy drukowanych w �Tygodniku Solidarno��". Tytu� tego drugiego obrachunku-testamentu ma w sobie odcie� ironii. �ycie zmienione w wiersze okaza�o si� burz�, ci�g�ymi natarciami chaosu. To jeszcze nie wszystko. Na ok�adce tomiku jest obraz Giorgionego: na pierwszym ; planie kobieta karmi�ca dziecko. I m�odzieniec ' w kr�tkich spodniach, trzymaj�cy d�ug� lask�. W g��bi drzewa i woda, poza nimi miasto, a nad nim lub jeszcze dalej s� burzowe chmury i b�yskawice. Wzrok przesuwa si� od sielanki ku grozie. Burza mo�e nadci�gnie, mo�e ju� st�d odesz�a, a mo�e przejdzie bokiem. Dalszym skojarzeniem, kt�re nasuwa tytu� tomu, jest Burza Szekspirowska, wspania�a i dziwna ostatnia sztuka najwi�kszego z dramaturg�w. Wiersze pisane s� w chorobie. S�ycha� modlitwy uk�adaj�ce si� w cykl Brewiarz, jakby wyj�te z katolickiego brewiarza, d��ce wi�c do �adu, do kompletno�ci obejmuj�cej ca�y rok liturgiczny. Lecz kompletno�� ta i �ad s� nieosi�galne. � Panie wiem �e dni moje s� policzone zosta�o ich niewiele Tyle �ebym jeszcze zd��y� zebra� piasek kt�rym przykryj� mi twarz Choroba atakuje, trzeba si� broni�, s�ownictwo militarne ma tu wprowadzi� dystans, to �arty z w�asnego cierpienia: ��ajdak Parkinson" -�przypomnia� / nam �e to jeszcze nie koniec �e Walka z chorob� 209 jeszcze nie sko�czy�a si� / ta cholerna wojna" (Ostatni atak. Miko�ajowi). Albo: �nie wiem przeciwko komu (do czorta) /jest ten huraganowy atak / artylerii ci�kiego b�lu" (Pat). Choroba wyst�puje nie tylko jako temat, tak�e daje o niej zna� autor przerwami w g�osie, gwa�towno�ci� przej��, przeskokami my�li, nawet niepoprawno�ci� j�zykow�. I na tym tle jak�e mocno brzmi jedna z modlitw w Brewiarzu. Herbertowsk� fraz� kieruje tu d�ugi oddech, w kt�rym cz�owiek mo�e si� ukry�, d�ugi oddech dowodz�cy wielko�ci sztuki przeciwstawiaj�cej si� chorobie: Panie, obdarz mnie si�� i zr�czno�ci� tych, kt�rzy buduj� zdania d�ugie, roz�o�yste jak d�b pojemne jak wielka dolina, aby mie�ci�y si� w nich �wiaty, cienie �wiat�w, �wiaty z marzenia a tak�e aby zdanie g��wne panowa�o pewnie nad podrz�dnymi kontrolowa�o ich bieg zawi�y ale wyrazisty jak basso continuo trwa�o niewzruszenie nad ruchem element�w, aby przyci�ga�o je jak j�dro przyci�ga elektrony si�� niewidocznych praw grawitacji Poeta dzi�kuje za przedmioty codzienne, kt�rych jest takie mn�stwo; spotyka je teraz nie w dalekich podr�ach, nie we wspomnieniach z dzieci�stwa, b�ogos�awi�cych rzeczy, lecz tutaj, w pokoju, na podor�dziu, s�u��ce wiernie, do ostatniej niemal chwili: �J u� odp�yn�li go�cie jeszcze czasem wida� / ruf� okr�tu"... Wiersz tytu�owy, nawi�zuj�cy do Burzy Williama Szekspira, pozosta� niedoko�czony i nie wszed� do tomu. 210 CHOROBA, �MIER� ��ko Herberta. Miejsce, z kt�rego w ostatnich latach �ycia wci�� podziwiat �wiat. �Zbyszek le�y na tapczanie przystawionym g�owami do �ciany. Le�y na lewym boku i d�oni� lewej, ods�oni�tej r�ki podpiera g�ow�. Zapewne jest to jego sta�e po�o�enie, poniewa� sk�ra na �okciu jest wyra�nie wyrobiona, stwardnia�a. [...] z nies�ychan� energi� podrywa si� do pozycji p�siedz�cej, praw� r�k� wyszperuje sk�d� papierosy..." - wspomina� Marian Grze�czak. B�d� pochwalony, �e date� mi niepozorne guziki szpilki, szelki, okulary, strugi atramentu, zawsze go�cinne nie zapisane karty papieru, przezroczyste koszulki, teczki cierpliwe, czekaj�ce. Panie, dzi�ki Ci sk�adam za strzykawki z igt� grub� i cienk� jak w�os, banda�e, wszelki przylepiec, pokorny kompres, dzi�ki za kropl�wk�, sole mineralne, wenflony, a nade wszystko za pigu�ki na sen o nazwach jak rzymskie nimfy, kt�re s� dobre, bo prosz�, przypominaj�, zast�puj� �mier�. Dzi�kuje r�wnie� za �jazgot dysonans j�zyki chaosu", za ca�� t� burz�, w kt�rej �ycie nie jest �Epilog burzy" 211 dobrze skomponowan� symfoni�. Tam, gdzie ko�czy si� konkret przybor�w do pisania i przybor�w medycznych - pozostaje dotykany we �nie �czysty j�zyk s�odkiej grozy". Konkret darzy si� nadal mi�o�ci�. Dlatego chyba w 89 wierszach zabrak�o jednego z najg�o�niejszych i najbardziej komentowanych utwor�w poety - pochwa�y Przedmiotu kt�rego nie ma, czystej kreacji. Dlatego - jak wyznaje we �nie ojcu Thomasowi Mertonowi - s�aby ze mnie piastun nico�ci nigdy w �yciu nie uda�o mi si� stworzy� przyzwoitej abstrakcji Telefon Teraz z Epilogu burzy nasycone jest wspomnieniami. W wierszu dedykowanym �z niez�omn� przyja�ni�" Iwowianinowi Leszkowi Elektorowi-czowi wspomina ich wsp�ln� m�odo�� w tamtym mie�cie, ch�opi�c� wypraw� na Wysoki Zamek. Przywo�uje Babci�, Mari� z Ba�aban�w, Mari� Do�wiadczon�. Jest tren-piosenka dla zabitych partyzant�w. Jest wi�c wszystko, co nale�y do wiernej pami�ci i do czasu, kt�ry nas nape�nia i otacza, czasu dziej�w, czasu w�asnego �ycia i czasu b�d�cego trwaniem. Wiersz Czas mo�na czyta� jako nawi�zanie do testamentu pierwszego, jako komentarz do 89 wierszy: oto �yj� w r�nych czasach, nie istniej�cy bole�nie nieruchomy i bole�nie ruchliwy i nie wiem zaiste, co mi jest dane, a co odj�te na zawsze Herbert przypomina swoj� wczesn� wojenn� m�odo��, kiedy: J\_ot Szu-szu. �Ale sprawili�my sobie z Kasi� kota (ch�opiec), nazwa�em go Szu-szu [...] zupe�nie osza�amiaj�ce i ca�kowicie samodzielne i samorz�dne stworzenie. W�a�nie str�ci� wazon i gdzie� si� schowa�, potem wyjdzie i b�dzie zawodzi� na wiele g�os�w