narodnost , nastr�cza ju� du�e trudno�ci w inter- pretacji, zw�aszcza w j�zyku polskim; termin rosyjski narodnost' oznacza bowiem zar�wno "ludowo��", jak i "narodowo��"...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Mo�na w niej doszukiwa� si� podkre�lenia jedno�ci i harmonii, jaka zgodnie z zapatrywaniami przedstawicieli my�li oficjalnej istnia�a tak�e w prze- sz�o�ci. W takim wi�c �wietle mo�na by dostrzega� w uwarowowskiej "ludowo�ci" w�a�nie stosunki podda�czo-pa�szczy�niane. Wysuwa si� jednak i inn� tez�, �e mianowicie Uwarow i inni teoretycy "tr�jjedynej formu�y" u�ywali tego wyrazu w podw�jnym znaczeniu: jako "naro- dowo��" wchodzi�by w gr� pewien swoisty nacjonalizm rosyjski, 288 przeciwstawiaj�cy si� wszelkim wp�ywom zachodnim, jako "ludo- wo��" - rzekomo demokratyczny charakter samow�adztwa. Zreszt� nawet system Uwarowa okaza� si� potem, od okresu Wiosny Lud�w, zbyt s�aby dla ideologicznego umocnienia monarchii - pi�miennictwo i o�wiata poczu�y w�wczas jeszcze dotkliwiej ni� przedtem ci�k� r�k� caratu. RUCH UMYS�OWY Prawdziwy stan rzeczy dochodzi� jednak coraz wyra�niej do �wia- domo�ci spo�ecze�stwa, i to w r�ny spos�b, m. in. przez literatur� pi�kn�. Przejawy negatywnego stosunku do samow�adztwa i pod- da�stwa znajduj� si� w wielu utworach dw�ch najwybitniejszych poet�w rosyjskich, Puszkina i Lermontowa. Miko�aj Gogol odzwier ciedli� w swojej tw�rczo�ci istotne oblicze obszai-nictwa, chciwo��, t�pot� i s�u�alstwo biurokracji oraz utrwali� obraz rozpaczliwego stanu prowincji rosyjskiej. Szczeg�lne znaczenie mia�a tw�rczo�� wy- bitnego my�liciela i krytyka Wissariona Bieli�skiego, do dzi� zadzi- wiaj�cego nas demokratyzmem swoich przekona�. Dzia�a�y tak�e r�ne konspiracyjne k�ka intelektualist�w. Post�powa Rosja nie ustawa�a w walce, a nie mog�c w�wczas walczy� czynem, protestowa�a przeciw systemowi demaskuj�c go tak�e w tw�rczo�ci literackiej. I w tym sensie np. tw�rczo�� Gogola sta owi�a prawdziwe odbicie epoki i wyrasta�a organicznie z jej potrzeb, chocia� nie by� on wcale rewolucjonist� ani aktywnym bojownikiem o zmian� istniej�- cego stanu rzeczy, chocia� ulega� r�nym wp�ywom, naciskom i pre- tensjom, a niejeden raz opowiada� sig po stronie absolutyzmu i pod- da�stwa, najdobitniej w r. 1844, w Wybranych wyj�tkach z list�w do przyjaci�l. Przeciwko takiemu stanowisku zaprotestowa� ostro Bieli�ski w swo- im Li�c ie do Gogola (1847), nazwanym przez Lenina,jednym z naj- lepszych utwor�w nielegalnej prasy demokratycznej" (List kr��y� w odpi�ach, opublikowano go znacznie p�niej). I Bieli�ski jednak przechodzi� przedtem skomplikowan� i naje�on� w�tpliwo�ciami dro- g� rozwojow�. Urodzony w r. 1811, studiowa� w Moskwie i bra� w tym okresie aktywny udzia� w pracy k�fek m�odzie�owych, p�- niej po�wi�ci� si� g��wnie krytyce literackiej. W 1838 r. stan�� na czele zespo�u redakcyjnego dwutygodnika "Moskiewskij Nabludatiel" ("Obserwator Moskiewski"), a po przeniesieniu si� w rok p�niej do Petersburga zacz�� wsp�pracowa� z czasopismem "Otieczestwien- I9 Historiu Rosji 289 nyje Zapiski" ("Zapiski Ojczyste"). W publikowanych w�wczas artyku�ach Bieli�ski rozwija� my�l o konieczno�ci "pojednania si� z rzeczywisto�ci�"; pod koniec r. 1840 ten kryzys wewn�trzny sko�czy� si� definitywnie. Dalsza dzia�alno�� Bieli�skiego, przed- wcze�nie, zmar�ego na gru�lic� w r. 1848, to ju� w pe�ni dojrza�e utwory krytyczne o arcyd ie�ach literatury rosyjskiej, utwory, kt�re rozwija�y w czytelnikach zami�owanie do wolno�ci i nienawi�� do wszelkich form ucisku. Pisa� zreszt� Bieli�.ski nie tylko o literaturze. Ruch umys�owy w �wczesnej Rosji, tak �ywy mimo surowo�ci .. . :..1 . .. Tymoteusz Granowski ra�ami; opowiadaj�c si� bo- wiem za maksymaln� euro- peizacj� stosunk�w w Rosji, nie mogli aprobowa� np. podda�stwa. Z drugiej znowu strony nie wchodzi�y tu w gr� �adne tendencje radykalne - nie aprobuj�c podda�stwa ch�op�w, okcydentali�ci my�leli tylko o "odg�rnej", nale�ycie przemy�lanej i spokojnie prze- prowadzonej reformie stosunk�w na wsi. Okcydentali�ci nie tworzyli, rzecz jasna, �adnego obozu ani �adnego stronnictwa i dlatego za- licza si� do nich r�ne osobisto�ci, nie zawsze ca�kiem �ci�le. Ze wzgl�du na List filozoficzny by� niew�tpliwie okcydentalist� Czaada- jew, w pewnym sensie mo�e Bieli�ski, poniewa� dobrze wiedzia�, co warto zaczerpn�� z ideologii Zachodu dla poprawienia stosunk�w w Rosji; r�wnie� historyk Tymoteusz Granowski, kt�ry fascynowa� s�uchaczy uniwersytetu moskiewskiego wyk�adami z zakresu historii �redniowiecznej, zawieraj�cymi wiele interesuj�cych my�li i analogii. Byli nimi tak�e: jeden z najwybitniejszych powie�ciopisarzy rosyj- skich, Iwan Turgieniew, historyk i publicysta Konstanty Kawielin, krytyk i historyk literatury Pawe� Annienkow, ekonomista Iwan Babst i wielu innych. Na przeciwnym stanowisku stali teoretycy my�li s�owianofilskiej