To sporadyczne funkcjonowanie �aparatu" sumienia jest charakterystyczne dla ch�opca agresywnego 283 i czyni go nieobliczalnym a w konsekwencji utrudnia...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Okazjonalne wyst�powanie skruchy i wyrzut�w sumienia prowadzi do tego, �e pe�ne dobrej woli osoby do- ros�e ufaj� ch�opcu w daleko wi�kszym stopniu ni� na to zas�uguje, zwa- �ywszy jego przesz�o��. Dlatego te� prawdopodobne jest, �e ch�opca takiego spotykaj� na og� zarzuty, i� zawi�d� zaufanie i dzia�a� w z�ej wierze, gdy ponownie pope�ni czyny antyspo�eczne. Takie zarzuty mog� jednak by� ca�kiem niesprawiedliwe; ch�opiec m�g� okresowo prze�y- wa� sw� win� r�wnie szczerze, jak odczuwaj� to zazwyczaj dobrze uspo�ecznieni dorastaj�cy. Z materia�u, przedstawionego w tym rozdziale jak r�wnie� w roz- dzia�ach poprzednich, wynika, �e agresywni ch�opcy znajdowali si� w warunkach, kt�re by�y szczeg�lnie niesprzyjaj�ce identyfikacji z ro- dzicami oraz prawid�owemu rozwojowi wra�liwo�ci sumienia. W rozdzia- le II wykazano, �e odczuwali oni brak poczucia zabezpieczenia w swoich stosunkach emocjonalnych z rodzicami; w konsekwencji, zacz�li si� oba- wia� i mieli wyra�ne opory przed rol� osoby w stosunku do nich zale�- nej. Korelacje przedstawione w tym rozdziale potwierdzaj� pogl�d, �e zale�no�� i identyfikacja s� ze sob� �ci�le zwi�zane i* �e zerwanie sto- sunku zale�no�ci uczyni mniej prawdopodobn� internalizacj� standard�w i warto�ci uznawanych przez rodzic�w. Tote� wolno przypuszcza�, �e w rodzinach agresywnych ch�opc�w brakowa�o jednego z warunk�w koniecznego dla wytworzenia identyfikacji, tj. �cis�ej i opartej na zale�- no�ci interakcji mi�dzy rodzicami a dzieckiem. Ponadto, rodzice agresywnych ch�opc�w wykazywali mniej serdecz- no�ci, a wi�cej wrogo�ci w stosunku do swych wsp�ma��onk�w ani�eli rodzice ch�opc�w z grupy kontrolnej. Agresywni ch�opcy przejawiali w por�wnaniu z ch�opcami z grupy kontrolnej r�wnie wiele serdeczno- no�ci i r�wnie ma�o wrogo�ci w stosunku do swoich matek, jednak�e znacznie od nich mniej serdeczno�ci i znacznie wi�cej wrogo�ci w sto- sunku do swoich ojc�w. Poniewa� zar�wno matki, jak i ch�opcy prze- jawiali stosunkowo niewiele serdeczno�ci dla ojc�w i byli ponadto wrogo do nich ustosunkowani, ma�e by�o prawdopodobie�stwo, �e ojcowie ci b�d� stanowi� dla syn�w istotny wz�r do na�ladowania. W rozdziale V wykazano, �e rodzice ch�opc�w z grupy kontrolnej pos�ugiwali si� w wi�kszym stopniu psychologicznymi metodami dy- scypliny. Rodzice natomiast ch�opc�w agresywnych bardziej byli sk�on- ni stosowa� takie metody, jak o�mieszanie, kary cielesne i pozbawianie przywilej�w. Stosowanie tych ostatnio wymienionych metod mog�o przy- czyni� si� do dalszego os�abienia stosunk�w zale�no�ci, hamuj�c w ten spos�b rozw�j zinternalizowanych czynnik�w samokontroli. Pierwsz� osob�, z kt�r� identyfikuje si� dziecko, jest przypuszczal- nie matka, lub kto�, kto j� zast�puje. Musi jednak nadej�� czas, w kt�- rym przedmiotem identyfikacji stanie si� doros�y m�czyzna, je�li ch�o- 284 piec ma sprosta� m�skiej roli, kt�rej wymaga si� od niego ju� w bardzo wczesnym okresie �ycia. W rzeczywisto�ci sta�a aprobata ze strony rodzic�w b�dzie zazwyczaj zale�a�a od pomy�lnego transferu identyfi- kacji. Dotychczas nie zajmowali�my si� problemem wsp�zawodniczenia mi�dzy ch�opcem a ojcem o mi�o�� matki, czy te� rozwi�zania kompleksu Edypa poprzez proces identyfikacji. Nie znaczy to wcale, �e nie docenia- no wagi tego procesu lub, by w�tpiono w mo�liwo�� jego wyst�powania; istniej� przecie� zawsze kulturowe presje sk�aniaj�ce dziecko do zacho- wywania si� w spos�b odpowiedni dla jego p�ci i te presje wydaj� si� wystarczaj�ce, aby narzuci� kierunek identyfikacji, niezale�nie od tego, czy psychoanalityczna teoria identyfikacji poprzez rozwi�zanie kom- pleksu Edypa jest w ka�dym wypadku prawdziwa. Psychoanalityczna teoria traktuje identyfikacj� jako zainicjowany przez dziecko manewr obronny (Freud, 1936); jednak�e z punktu widzenia reprezentowanego w niniejszej ksi��ce, proces ten jest zapocz�tkowany przede wszystkim przez rodzic�w. W niniejszym studium w istocie stwierdzono, �e ch�op- cy, kt�rych ojcowie stawiali stosunkowo wysokie wymagania w zakresie zachowa� stosownych dla p�ci m�skiej, bardziej byli sk�onni identyfi- kowa� si� ze swymi ojcami. Naciski rodzic�w na ;,m�sk�" identyfikacj� s� oczywi�cie wzmacniane przez wymagania innych os�b doros�ych, kt�re wywieraj� wa�ny wp�yw na ch�opca we wczesnym jego dzieci�- stwie, a tak�e przez postaw� grupy r�wie�niczej. Ukierunkowywanie identyfikacji b�dzie u�atwione, je�eli ojciec akceptuje ch�opca, nagradza go pozytywnym uczuciem i aprobat� oraz sp�dza z nim wystarczaj�c� ilo�� czasu, aby wytworzy�y si� wzory do na�ladowania w zachowaniu. Stwierdzono, �e ojcowie agresywnych ch�opc�w, we wczesnym dzieci�stwie swych syn�w, sp�dzali z nimi sto- sunkowo niewiele czasu w pozytywnej uczuciowo interakcji, �e nie oka- zywali im serdeczno�ci, a odwrotnie � wi�kszy stopie� wrogo�ci oraz cz�ciej przejawiali postaw� odtr�caj�c� i punitywn� ani�eli ojcowie ch�opc�w z grupy kontrolnej. Ze swej strony, agresywni ch�opcy byli krytyczni w stosunku do swoich ojc�w i okazywali im lekcewa�enie. Ten roz�am w stosunkach mi�dzy ojcem a synem niew�tpliwie utrudnia� identyfikacj� z ojcem i w zwi�zku z tym nie dochodzi�o do pe�nej inter- nalizacji warto�ci uznawanych przez rodzic�w. L ROZDZIA� VII AGRESJA ANTYSPO�ECZNA � UJ�CIE OG�LNE Wyniki niniejszego studium dostarczy�y nowych sposob�w wgl�du w ukryt� dynamik� agresji antyspo�ecznej