U�ycie owych anegdot w metodzie koan�w zosta�o zapocz�tkowane przez Yiian-wu (1063-1135) i jego ucznia Ta-hueia (1089--1163) w dziesi�tym lub jedenastym pokoleniu po...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Jednak�e czym�, co przypomina�o w pewnym sensie metod� koan�w, pos�ugiwa� si� ju� Huang-lung (1002-1069), chc�c poradzi� sobie ze swoj� nadzwyczaj liczn� rzesz� uczni�w. Wymy�li� on trzy pytania sprawdzaj�ce, znane jako Trzy Przeszkody Huang-lunga: Pytanie: Ka�dy gdzie� si� urodzi�. Gdzie ty si� urodzi�e�? Odpowied�: Wczesnym rankiem zjad�em kaszk� ry�ow�. Teraz zn�w jestem g�odny. Pytanie: W czym moja d�o� podobna jest do d�oni Buddy? Odpowied�: Granie na lutni przy ksi�ycu. Pytanie: W czym moja stopa podobna jest stopie os�a? Odpowied�: Kiedy bia�a czapla stoi na �niegu, ma inny kolor**. Podane odpowiedzi by�y bez w�tpienia oryginalnymi odpowiedziami na te pytania, lecz w p�niejszym okresie problem zacz�� obejmowa� zar�wno odpowied�, jak i pytanie, gdy� ucze� powinien dostrzec zwi�zek mi�dzy nimi, kt�ry � m�wi�c ogl�dnie - nie jest wcale zbyt oczywisty. Na razie wystarczy powiedzie�, �e ka�dy koan ma swoj� puent�, kt�ra stanowi pewien aspekt do�wiadczenia ze�; �e ow� puent� cz�sto trudno dostrzec, gdy� jest znacznie bardziej oczywista, ni� mo�na si� spodziewa�, i �e celem koan�w jest nie tylko najwy�sze przebudzenie ku Pustce, lecz r�wnie� jej p�niejsze wyra�anie w �yciu i my�li. * W japo�skiej formie wyrazu koan sylaby wymawia si� oddzielnie: ko-an. i ** Jen-t'ien Yen-mu, 2. . ,, - 135 - System koan�w zosta� rozwini�ty przez szko�� ze� lin-chi (rinzai), aczkolwiek nie bez sprzeciw�w. Wed�ug szko�y soto metoda ta by�a sztuczna. Je�li zwolennicy koan�w u�ywali tej techniki jako sposobu na rozbudzenie owego przyt�aczaj�cego �poczucia pow�tpiewania" (i chings), kt�re by�o ich zdaniem nieodzownym warunkiem osi�gni�cia satori, szko�a soto utrzymywa�a, �e ta technika jest zbyt blisko poszukiwania satori, kt�re je eliminuje, lub �e - co gorsza - wywo�uje ona sztuczne satori. Wyznawcy szko�y rinzai m�wi� czasem, �e intensywno�� satori jest wprost proporcjonalna do intensywno�ci poczucia pow�tpiewania, do �lepego poszukiwania, kt�re je poprzedza, lecz wed�ug soto takie rozumienie jest oznak�, �e w ten spos�b osi�gni�te satori ma charakter dualistyczny i jest tylko sztuczn� reakcj� emocjonaln�. Pogl�d soto zak�ada�, �e w�a�ciwa dhjana le�y w pozbawionym przes�anek dzia�aniu (wu-wei), w �siedzeniu dla samego siedzenia" czy w �chodzeniu dla samego chodzenia". Te dwie szko�y zacz�to wi�c nazywa� odpowiednio ze� k'an--hua (ze� zapatrzony w anegdot�) i ze� mo-chao (ze� milcz�co o�wiecony). Szko�a ze� rinzai przyw�drowa�a do Japonii wraz z japo�skim mnichem ze szko�y t'ien-t'ai, Eisaiem (1141-1215), kt�ry za�o�y� pod patronatem cesarskim klasztory w Rioto i Kama-kurze. Szko�a soto zaistnia�a w Japonii w 1227 r. dzi�ki niezwyk�emu geniuszowi Dogena (1200-1253), kt�ry za�o�y� wielki klasztor Eiheiji*, rezygnuj�c jednak�e z cesarskich �ask. Powinni�my zaznaczy�, �e ze� dotar� do Japonii kr�tko po rozpocz�ciu okresu Kamakura, kiedy to wojskowy dyktator Yorimoto i jego wierni samurajowie wydarli w�adz� z r�k nieco dekadenckiej pod�wczas arystokracji. Ten historyczny zbieg wydarze� da� klasie rycerskiej - samurajom -typ buddyzmu mog�cy wywrze� na nich silny wp�yw dzi�ki swoim praktycznym i przyziemnym cechom oraz dzi�ki prostocie i bezpo�rednio�ci metod. W ten spos�b powsta� �w szczeg�lny spos�b na �ycie zwany bushido - tao wojownika- * Eiheiji (r�wnie� Eihei-ji - ��wi�tynia Eihei") - klasztor le��cy na p�nocny zach�d od Nagoi w �rodkowej cz�ci wyspy Honsiu, za�o�ony przez Dogena w 1244 roku (przyp. t�um.). - � � - > - 136 - kt�ry jest w zasadzie zastosowaniem ze� w sztuce wojennej. Skojarzenie g�osz�cej umi�owanie pokoju doktryny Buddy ze sztuk� wojenn� zawsze stanowi�o zagadk� dla buddyst�w pozosta�ych szk�. Takie po��czenie zdaje si� ca�kowicie wyklucza� wsp�istnienie przebudzenia i moralno�ci. Nale�y zda� sobie jednak spraw� z tego, �e do�wiadczenie buddyjskie jest wyzwoleniem z wszelkiego rodzaju konwencji, ��cznie z konwencjami moralnymi. Z drugiej strony bud-dyzm nie jest buntem przeciwko konwencji i w spo�ecze�stwach, w kt�rych kasta rycerska jest integraln� cz�ci� konwencjonalnej struktury, a rola wojownika jest og�lnie akceptowan� konieczno�ci�, buddyzm umo�liwia rycerzowi wype�nianie swej roli jako wyznawcy nauk Buddy. �redniowieczny kult rycerstwa musi stanowi� r�wnie wielk� zagadk� dla mi�uj�cego pok�j chrze�cijanina. Wk�ad ze� do japo�skiej kultury nie ogranicza� si� bynajmniej do bushido. Ze� wkroczy� niemal do ka�dej dziedziny �ycia - do architektury, poezji, malarstwa, ogrodnictwa, do sport�w, rzemios� i najr�niejszych zawod�w; przenikn�� do codziennego j�zyka i my�li prostego ludu. Dzi�ki bowiem geniuszom takich mnich�w jak Dogen, Hakuin i Bankei oraz za spraw� takich poet�w jak Ryokan i Basho czy malarzy jak Sesshu ze� sta� si� niezwykle �atwo dost�pny dla umys�u zwyk�ego cz�owieka. Szczeg�lnie nieoceniony jest wk�ad Dogena. Jego olbrzymie dzie�o, Shobogenzo (Skarbnica wiedzy o Prawdziwej Dharmie), zosta�o napisane prostym j�zykiem potocznym i obejmowa�o wszelkie aspekty buddyzmu, poczynaj�c od jego rygor�w formalnych, na najg��bszych odkryciach sko�czywszy. Jego doktryna czasu, zmiany i wzgl�dno�ci jest wy�o�ona za pomoc� najbardziej wyzywaj�cych wyobra�e� poetyckich i trzeba �a�owa�, �e czas i talent nie pozwoli� jeszcze nikomu przet�umaczy� tego dzie�a na j�zyk angielski. Hakuin (1685-1768) przywr�ci� system koan�w i pono� wyszkoli� w ze� co najmniej osiemdziesi�ciu swoich nast�pc�w. Bankei (1622-1693) znalaz� spos�b na przedstawianie ze� z tak� swobod� i prostot�, �e wydawa� si� on niemal zbyt pi�kny, aby m�g� by� prawdziwy. Przemawia� do wiel- - 137 - kich grup ch�op�w i wie�niak�w, lecz chyba nikt �wa�ny" nie o�mieli� si� p�j�� jego �ladem*