W tym samym czasie m�� i ojciec, kt�remu zamordowano �on� i nie narodzone jeszcze dziecko, jak naj pos�usznie j wykonywa� wszystkie rozkazy rodzic�w, b�aga� ich o...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Nie waha� si� poniewiera� podle pami�ci� swej �ony; ustnie i listownie zapewnia� ojca i matk�, �e teraz dopiero pojmuje w pe�ni, jak niegodziwie post�powali z nim Komorowscy, a zw�aszcza Gertruda. Ca�e upodlenie moralne i nikczemno�� Stanis�awa Szcz�snego Potockiego, kt�rym mia� da� pe�ne uj�cie w okresie Targowicy, ju� w�wczas, dwa- 40 dzie�cia �at wcze�niej, znalaz�y charakterystyczny wyraz. Opowiadano co prawda o g��bokim wstrz�sie psychicznym starosty be�skiego; kr��y�y nawet wie�ci o jego zamachu samob�jczym (nies�ychanie zreszt� nieudolnym i maj�cym cha-';,:� rakter naiwnej demonstracji: zamkn�� si� podob-�? no niezbyt szczelnie w ustronnym pomieszczeniu i i z krzykiem zacz�� podrzyna� sobie scyzorykiem gard�o; z intymnego ustronia wyci�gn�a go natychmiast s�u�ba). Szcz�sny by� niew�tpliwie zakochany w Gertrudzie pierwsz� m�odzie�cz� mi�o�ci�, ale nad jego uczuciami osobistymi g�rowa�a monstrualna pycha rodowa, a ograniczenie intelektualne, zupe�ny brak poczucia honoru i wrodzona nikczemno�� sk�ania�y go do posuni�� naj podlej szych, nawet wtedy, gdy wolny ju� by� od kontroli rodzic�w.. W dwa lata p�niej nie �y�a ju� jego matka (Anna Potocka zm. 7 stycznia 1772), nie �y� r�wnie� ojciec (Franciszek Salezy zm. 22 pa�dziernika 1772). Szcz�sny sta� si� panem ca�ego maj�tku, m�g� swobodnie decydowa� o swym losie i podejmowa� zasadnicze decyzje. Nie odwo�a� wszelako haniebnych, oszczerczych manifest�w, kt�re Potoccy og�aszali w celu skompromitowania nie�yj�cej Gertrudy. Nie ujawni� prawdy o zbrodni. Kontynuuj�c dzie�o ojca, doszed� z Komorow-skimi do porozumienia o odszkodowaniu finansowym, kt�re eks-te�ciom Szcz�snego przynios�o znaczne pomno�enie fortuny, a m�odemu Potockiemu zapewni�o wreszcie spok�j od proces�w s�dowych. Od kwietnia 1771 do grudnia 1772 Stanis�aw 41 Szcz�sny Potocki odbywa� woja�e zagraniczne. Wys�any zosta� przez matk� i ojca natychmiast po wybuchu skandalu w zwi�zku ze �mierci� Gertrudy �- i uda� si� w t� podr� z ca�ym spokojem, zostawiaj�c czu�ej familii trosk� o zatuszowanie sprawy. W czasie tej podr�y przez Czechy, Austri� i Szwajcari� Szcz�sny prowadzi� dziennik, dzi� ju� nie istniej�cy, kt�ry ogl�da� jednak�e swego czasu znany historyk Tadeusz Korzon. Jego zdaniem dokument ten by� ,,wart . rzucenia okiem dla poznania ca�ej nico�ci umys�owej autora. Nie obchodz� go ani ludzie, ani natura, zapisuje tylko, ile poczt przejecha� od jednego miasta do drugiego, gdzie jad� obiad, a gdzie wieczerz�"12. O nastroju psychicznym starosty �wiadczy najlepiej list jego pisany do ojca dnia 24 czerwca 1771: �Niezmiennie mnie to jednak martwi, �e g�upstwo i m�odo�� moja tyle Ja�nie Wielmo�nemu Panu Dobrodziejowi przynosi ambaras�w i trud�w, kt�re JWPD ponosisz dla mnie, kt�ry jego ' �aski wcale si� niegodnym sta�em. Lecz teraz nieustannie stara� si� b�d�, a�ebym post�powaniem moim przekona� o fa�szu tych, kt�rzy nie-poczciwe bajki sia� �miej� i wyperswadowa� wszystkim, a JWPD upewni�, �e doskonale poznaj� m�j b��d i m�j nierozum w daniu si� ubiec ludziom podst�pnym [Gertrudzie Komorowskiej i jej rodzicom], kt�rego zawsze �a�owa� i wstydzi� si� b�d�"13. Skompromitowany milcz�cym przyzwoleniem na zamordowanie ledwo co po�lubionej m�odej �ony, Stanis�aw Szcz�sny Potocki,�: jako w�a�ci- 42 ciel ogromnego maj�tku � nie przesta� by� obiektem najwy�szych zainteresowa� wszystkich rodzin magnackich, posiadaj�cych panny na wydaniu. Uwolniony od kontroli surowych rodzic�w, Szcz�sny m�g� teraz sam decydowa� o swoim maria�u