�ycie ludzkie, jeszcze w p�niejszych czasach �po wszystkich wsiach i wioskach marnotrawione szubienic�� w tych stronach, pozby�o wszelkiej ceny w poga�stwie...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Smutek wisia� nad ca�ym krajem poga�skim� Gdyby dawnym czasom poga�stwa, czasom mniemanego patriarchalizmu �wieci�a w istocie tak sielankowa niewinno�� i szcz�liwo��, jak o tym niekt�rzy marz� i prawi�, na c� by im chrze�cija�stwa?� A w obecnej chwili nadci�gania Jagie��y przedstawia�a Litwa widok tym pos�pniejszy, ile �e pora zimowa okry�a j� powszechnym ca�unem zaumarcia. W zamieci �nie�nej, po zamro�onych bagniskach nie wiod�a �adna droga krajem bezludnym. Kierowano si� wtedy jedynie gwiazdami, jak na morzu. Nader rzadko spotyka�e� w drodze osad� ludzk�; zaledwie doko�a ksi��cych tu �wdzie stolic tuli�y si� drewniane budynki miastka lichego. G��wnym widokiem by�y lasy i lasy, �wi�te i pospolite, pe�ne zwierza cennego, rysi�w, �osi�w, �ubr�w i koni dzikich. Pobli�a gaj�w �wi�tych odznacza�y si� rojami u�askawionego ptactwa le�nego, kt�re bezpieczne tam od r�ki ludzkiej, zn�cone straw� ofiar cmentarnych �miele okr��a�o przechodnia. Gdzieniegdzie kry�y si� w mroku le�nym pogas�e ogniska cmentarzysk poga�skich rozpodzielone wed�ug ilo�ci rodzin, istne osady zmar�ych. Bardzo wiele osad �yj�cych nosi�o cech� religijn�, s�u��c za ulubione siedlisko czci tego albo owego b�stwa. Nie z dala od stolicy le�a�a wie� Gude�ki, nazwana tak od nimf rzecznych; w innej okolicy inna, po�wi�cona Perkunowi; w trzeciej trzecia, w�asno�� Poklusa albo Kurka. Niekiedy na wzg�rzach rozpo�ciera�y si� pola �wi�te. Po ca�ym kraju wznosi�y si� mogi�y staro�ytne. Dopiero z �krzy�em ��ckim� mia�o mu przyby� nowe, weselsze �ycie. Lud spoczywa� w�a�nie po uroczysto�ciach jesiennych � ostatnich uroczysto�ciach poga�skich. Przejazd dworu apostolskiego nie wywo�ywa� w nim �adnej niech�ci. Owszem, wystawno�� i okaza�o��, z jak� ka�da podobna wyprawa apostolska wyst�powa�a zwyczajnie w kraju poga�skim, budzi�y ciekawo�� i dziecinny podziw w jego mieszka�cach, poci�ga�y ku sobie ludno�� ubog�. Dlatego jednomy�lnie z aposto�em S�owian Pomorskich, �w. Ottonem, stara� si� ka�dy rozkrzewiacz Ewangelii przyby� pomi�dzy pogan, �bogaty w pieni�dz z�oty i srebrny, w postawy sukna i z�otog�owia, w kosztowno�ci wszelkiego rodzaju, nawet w zapasy zbo�a, wiezione za nim czasami na wozach pi��dziesi�ciu.� Temu� przypisa� nale�y niezwyk�� okaza�o��, kt�ra u�wietnia�a tera�niejsz� podr� Jagie��y w ziemi� litewsk�. Jake�my widzieli przy wyje�dzie, otacza�a go wspania�a rzesza biskup�w, ksi��t litewskich, mazowieckich i szl�skich � wojewod�w i kasztelan�w polskich. Mnogie sanie �adowne wioz�y za dworem obfito�� towar�w polskich, mianowicie sukien we�nianych, tego powszedniego w�wczas dostatku ziemi polskiej. Symbol odzyskanej chrztem niewinno�ci, a przeto zwyczajny niegdy� podarek nowochrzcze�c�w, bywa�y bia�e szaty we�niane wielk� pomoc� przy ka�dej pr�bie nawracania poga�stwa w Europie. Sz�y one wi�c i za Jagie�� w znacznej ilo�ci. Jako� sk�oniwszy ku sobie ca�� Litw� p��cienn�, przyczyni� si� ten podarek sakramentalny niema�o do rozstrzygni�cia los�w ba�wochwalstwa litewskiego w my�l dawnej przepowiedni krajowej. Gdy� opr�cz wielu innych wp�yw�w przeciwnych podkopywa�a jeszcze poga�stwo Litwy wr�ba o niechybnym wkr�tce upadku znicza. Przed wiel� laty, w czasie budowania g��wnej �wi�tyni poga�skiej w Wilnie, uda� si� jej ksi��cy za�o�yciel do najs�awniejszej wyroczni na �mudzi z zapytaniem, jak d�ugo b�dzie sta�a �wi�tynia. Wyrocznia odpowiedzia�a: Jak d�ugo poga�stwa w Litwie. A w domiar otrzyma� ksi�� od wyroczni dar pewnej liczby cegie� o znakach mistycznych z tym poleceniem, aby co roku wmurowywano po jednej cegle w �cian� �wi�tyni. Przez lat sto dwadzie�cia i jeden dzia�o si� zado�� zleceniu. Na obecny rok 1387 pozosta�a ceg�a ostatnia, a znakiem jej by� krzy� podw�jny. Zaczem wypad�o jedynie okaza� si� Jagie�� z swoim chrze�cija�skim orszakiem w Wilnie, a znik�d nie grozi� op�r dzie�u zbawienia. Pocz�tek roku 1387 sprowadzi� ca�� wypraw� apostolsk� do Wilna. Widok stolicy litewskiej odpowiada� poniek�d sk�adowi ca�ego pa�stwa. Jak w pa�stwie litewskim uderza�a przed wszystkim r�nica mi�dzy polerownym i bogatym dworem ksi��cym a reszt� ubogiego i dzikiego narodu, tak i sto�eczny gr�d Litwy � osiad�y na po�udniowym wybrze�u Wilii mi�dzy t� rzek� a wpadaj�c� tu do niej z prawa rzeczu�k� Wiln� � sk�ada� si� z dw�ch wcale r�nych po�owic. Jedn� po�ow� by�o Wilno ma�e, ale warowne i zamo�nie zabudowane, przez pogan zaludnione, Wilno ksi��ce; drug� miasto rozleg�e, ale lichej budowy, po najwi�kszej cz�ci przez cudzoziemc�w zamieszkane, Wilno chrze�cija�skie. Tamto, ksi��ce, w samo kolano Willi i Wilny wsunione, tworzy�o jedn� wielk� warowni�, z�o�on� z dw�ch r�nych zamk�w, Wy�szego na Turzej G�rze i Ni�szego, czyli Krzywego, u jej podn�a, a oblan� doko�a obudwoma rzekami i po��czonym z nimi przekopem. Tu znajdowa�y si� mieszkania ksi��ce i gmachy dworskie, wielki pos�g Perkuna, wie�a, z kt�rej kap�ani poga�scy przemawiali do ludu, wreszcie na tak zwanej ��wi�tej ��ce� Szwintaroga naczelna �wi�tynia poga�ska, gdzie p�on�� wieczysty ogie� Znicz, g��wna �wi�to�� narodu. Po tej�e zamkowej stronie, wzd�u� Wilii, zielenia� ku zachodowi od zamku �wi�ty gaj na �u- kiszkach, wznosi�a si� ku wschodowi na Antokolu inna �wi�tynia poga�ska, le�a�y porozrzucane chaty poga�skie, jeszcze w dwie�cie lat p�niej podobne tu do dawnej numy sielskiej. W kierunku po�udniowym, w g�r� od nadrzecznej po�owy miasta, na nier�wnie szerszej przestrzeni rozlega�o si� raczej kilka wiosek ni� jedno wielkie miasto, kupi�y si� gromady ubogich, drewnianych domk�w, bez �ladu ulic, przedmie�� lub mur�w miejskich; kwitn�y pomi�dzy nimi przestronne ��ki, pola, ogrody