Jab�ka i pomara�cze s� chyba lepsz� metafor�, pozwalaj�c� odda� asymetri�, niewsp�mierno�� i podatno�� na rozk�ad wewn�trzny...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Nawet jednak taki model ma swoje wady, poniewa� w niewielkim tylko stopniu uwzgl�dnia rol� stron trzecich - nie m�wi�c ju� o innych zainteresowanych - w kszta�towaniu stosunk�w radziecko-ameryka�skich. Nie jest bez znaczenia, czy wielkie mocarstwa utwierdzaj� swoj� dominacj� wbrew woli, czy te� za zgod� tych, kt�rzy s� jej poddani. Wyb�r pomi�dzy oporem a wsp�prac� dotyczy pa�stw w��czanych do stref wp�yw�w, nie za� owe strefy utrzymuj�cych. Je�li mamy zrozumie� istot� systemu mi�dzynarodowego, jaki zrodzi� si� po drugiej wojnie �wiatowej, b�dziemy potrzebowali analitycznego uk�adu odniesienia, kt�ry pozwala�by wyt�umaczy� powstanie i upadek wielkich mocarstw, uwzgl�dniaj�c zarazem r�nice w charakterze mocarstw i posiadanych przez nie wp�yw�w, jak r�wnie� ich ograniczenia i wynikaj�cy st�d fakt, �e peryferie wykazuj� niekiedy znaczne odr�bno�ci, nawet je�li nadz�r nad ca�o�ci� sprawuj� bardzo pot�ne o�rodki. Taki uk�ad istnieje, jak s�dz�, w postaci metody rz�dzenia starszej ni� demokracja i autorytaryzm: mam na my�li imperium. Pod tym poj�ciem rozumiem sytuacj�, kiedy jedno pa�stwo kieruje post�powaniem innych, po�rednio b�d� bezpo�rednio, w mniejszym lub wi�kszym stopniu, u�ywaj�c najr�niejszych �rodk�w, obejmuj�cych zastosowanie si�y, zastraszenie, uzale�nienie, wszelkiego rodzaju naciski, a nawet inspiracj�.4 Przyw�dcy 47 Stan�w Zjednoczonych i Zwi�zku Radzieckiego byliby z pewno�ci� oburzeni, gdyby ich dzia�aniom po 1945 roku przydano okre�lenie �imperialne". Nie trzeba jednak wysy�a� okr�t�w, zajmowa� terytori�w ani wywiesza� sztandar�w, aby stworzy� imperium: �nieformalne" imperia s� znacznie starsze od tych bardziej �formalnych", kt�re Europejczycy narzucali �wiatu od wieku XV a� po XIX.5 W latach zimnej wojny Waszyngton i Moskwa w znacznej mierze upodobni�y si� pod wzgl�dem charakteru, chocia� nie uroku, do starych stolic imperialnych, takich jak Londyn, Pary� czy Wiede�. Niemal przez ca�� drug� po�ow� XX stulecia wp�ywy radzieckie i ameryka�skie by�y te� co najmniej tak samo wszechobecne, jak wp�ywy owych starszych imperi�w. Wszechobecno�� nie zapewnia�a jednak niekwestionowanej -w�adzy i ten fakt jest kolejnym powodem zastosowania imperialnej analogii do historii zimnej wojny. Wbrew temu, co si� na og� s�dzi, w przypadku imperi�w wp�ywy zawsze bieg�y dwutorowo. Nigdy nie dzia�o si� tak, �e tw�rcy imperi�w oddzia�ywali jednostronnie na tych, kt�rych starali si� zdominowa�; sami te� w zaskakuj�co du�ym stopniu ulegali ich wp�ywom.6 Zimna wojna nie by�a wyj�tkiem od powy�szej regu�y, a �wiadomo�� tego pomo�e nam zrozumie�, jak zrodzi� si�, narasta� i wygasa� konflikt i dlaczego proces �w mia� taki w�a�nie a nie inny przebieg. I Zacznijmy od struktury imperium radzieckiego, z tej prostej przyczyny, �e by�o ono, w o wiele wi�kszym stopniu ni� ameryka�skie, budowane z rozmys�em. Od dawna wiadomo, �e Stalin, niezale�nie od wizji autorytarnej, mia� tak�e wizj� imperialn�, kt�r� stara� si� urzeczywistnia� w co najmniej r�wnie konsekwentny spos�b. �aden ze wsp�czesnych mu polityk�w zachodnich, kt�rzy usi�owali prowadzi� polityk� imperialn�, nie pozostawa� u w�adzy przez tak d�ugi czas i nie osi�gn�� tak imponuj�cych rezultat�w. By�o to, rzecz jasna, cokolwiek kr�puj�ce, poniewa� Stalin wywodzi� si� z ruchu rewolucyjnego, kt�ry chcia� zdruzgota� nie tylko imperializm carski, lecz tak�e wszelkie inne formy imperializmu na kuli ziemskiej. Radziecki przyw�dca pos�ugiwa� si� jednak w�asn� logik� i przez ca�y okres, kiedy dzier�y� ster w�adzy, ze zdumiewaj�cym uporem stara� si� wykaza�, w jaki spos�b rewolucja oraz imperium mog� ze sob� wsp�istnie�. Bolszewicy nigdy nie stan� si� imperialistami, oznajmi� Stalin w jednym ze swych pierwszych publicznych wyst�pie� na ten temat w kwietniu 1917 roku, a w rewolucyjnej Rosji dziewi�� dziesi�tych zamieszkuj�cych j� nierosyjskich narodowo�ci z ch�ci� wyrzeknie si� niepodleg�o�ciowych d��e�.7 Kiedy za� kilka miesi�cy p�niej bolszewicy doszli do w�adzy, niewiele spo�r�d mniejszo�ci narodowych zgodzi�o si� z rozumowaniem 48 Stalina. Rozpad starego imperium rosyjskiego stwarza� problemy, z kt�rymi musia� si� boryka� nowy leninowski rz�d. W podobnej sytuacji znalaz� si� Zwi�zek Radziecki po upadku systemu komunistycznego w 1991 roku. Czy to na skutek wrogiego stosunku samego Lenina do imperializmu, czy te�, co r�wnie prawdopodobne, z powodu s�abo�ci �wczesnej Rosji Radzieckiej, Finowie, Esto�czycy, �otysze, Litwini, Polacy i Mo�dawianie uzyskali prawo do decydowania o swoim losie. Inni, kt�rzy pr�bowali to uczyni� � Ukrai�cy, Bia�orusini, ludy kaukaskie i �rodkowoazjatyckie -nie mieli tyle szcz�cia: w 1922 roku Stalin zaproponowa� w��czenie wszystkich pozosta�ych narodowo�ci w sk�ad republiki rosyjskiej. Lenin zlekcewa�y� t� sugesti� i na mocy jednego z ostatnich leninowskich rozporz�dze� zosta� utworzony wielonarodowy Zwi�zek Socjalistycznych Republik Radzieckich.8 Kiedy jednak po �mierci Lenina jego miejsce zaj�� Stalin, szybko sta�o si� jasne, �e niezale�nie od pierwotnych za�o�e� ZSRR nie b�dzie federacj� r�wnych, lecz nowym wcieleniem imperium, jeszcze silniej scentralizowanym ni� pa�stwo rosyjskich car�w. Lenin i Stalin r�nili si� przede wszystkim nie swoim stosunkiem do autorytaryzmu, czy nawet terroru, lecz do wielkorosyjskiego nacjonalizmu. Za�o�yciel partii bolszewickiej ostrzega� z w�a�ciwym sobie sarkazmem przed �tym prawdziwym Rosjaninem, wielkorosyjskim szowinist�", a tak�e przed gro�b� utoni�cia �w morzu szowinistycznej wielkorosyjskiej zgnilizny", w kt�rej bolszewicy pogr�� si� �jak muchy w mleku". Tego rodzaju pokusy, podkre�la� z naciskiem, mog� zniweczy� wszelkie nadzieje na post�p �wiatowej rewolucji.9 Stalin - prawdziwy obiekt leninowskich atak�w - sam by� wielkorosyjskim nacjonalist�, wykazuj�c przy tym ca�� zajad�o��, jaka cechuje niekiedy obcoplemie�c�w.10 �Przyw�dcy rewolucyjnego proletariatu we wszystkich krajach - napisa� w prywatnym li�cie w 1930 roku, nied�ugo po tym, jak umocni� sw� pozycj� nast�pcy Lenina - pilnie studiuj� najbardziej pouczaj�cy przyk�ad klasy robotniczej Rosji, jej przesz�o�ci, przesz�o�ci Rosji