s4 Vol...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

leg., IV, s. 74, 289, 620. ' w 1789 r. zawiera informacj� o istnieniu w �wczesnej stolicy 3140 nieruchomo�ci (pa�ac�w, kamienic i dom�w); w tym 1135, czyli prawie 50%, stanowi�o w�asno�� duchown� lub szlacheck� (je�li bra� pod uwag� rozmiary tych posesji, zajmowa�y one wi�cej ni� 1/2 miasta) 85. W tym samym czasie Krak�w wystosowa� memoria� w sprawie jurydyk, w kt�rym czytamy: �Miasto Krak�w, przed wieki stolica kraju, rezydencja kr�l�w, teraz smutny tylko wspania�ego niegdy� gmachu wystawia obraz"; z dalszych wywod�w wynika, �e mieszka�cy miasta za g��wn� przyczyn� jego upadku uwa�ali jurydyki86. R�wnie� magistrat Starej Warszawy wyst�powa� ze skargami na jurydyki jesieni� 1789 r.87; podobne narzekania zg�asza�y miasta W. Ks. Litewskiego88. Uchwa�a Sejmu Czteroletniego (18 IV 1791) kasuj�ca jurydyki przyj�ta wi�c zosta�a przez ca�e mieszcza�stwo z du�� ulg�. Oznacza�a ona jednocze�nie stworzenie podstaw rozwoju przestrzenno-urbanistycznego i spo�eczno-praw-nego polskiego miasta nowo�ytnego. Osobne zagadnienie stanowi kszta�t urbanistyczno-przestrzenny miast nowych, lokowanych w XVI�XVIII w. Wi�kszo�� z nich zak�adano na tradycyjnych schematach szachownicowych, ograniczaj�c si� jedynie do wytyczenia wi�kszego rynku w zwi�zku ze spodziewanym rozwojem handlu. I tak np. Stoczek oko�o 1540 r. otrzyma� rynek o wymiarach 140 xlJ2fi�mT_ Jeruzal w 1533 r. � 120x100 m89. Starano si� r�wnie� regularniej i staranniej wytycza� pierzeje rynkowe oraz ulice wylotowe. Pod wp�ywem w�oskich teorii urbanistycznych, zwi�zanych z renesansow� koncepcj� przestrzeni, pojawia�y si� ju� w pierwszej po�owie XVI w. tak�e pr�by innego ukszta�towania polskich miast, podejmowane przez zamo�n� szlacht� i magnateri� (Sendomirz, Lewart�w). Pierwszy renesansowy, symetryczny plan zrealizowany zosta� w pe�ni w 1570 r. w G�owowie (dzi� G�og�w, Ma�opolska). Za tym posz�a rozbudowa wspania�ych miast rezydencjonalnych, nawi�zuj�cego do w�oskiego typu palazzo in fortezza (Zamo�� 1579, ��kiew 1594)90. Najwi�ksz� i najbardziej nowatorsk� akcj� budowlan� by�a zrealizowana przez W�ocha B. Mo-rando budowa Zamo�cia � o�rodka magnackiego latyfundium kresowego, obwarowanego ��cznie" z^ ^rezydencj� Zamoyskich wielobokiem bastionowej fortyfikacji. Miasto tworzy�o prostok�t bardzo regularnie rozparcelowany. Jego o� wzd�u�n�, zamkni�t� rezydencj�, stanowi�a g��wna arteria komunikacyjna, po�owi�ca centralnie sytuowany Rynek Wielki. Osi� poprzeczn� by�a u�ica ��cz�ca ten plac z systematycznie po�o�onymi mniejszymi rynkami: Solnym i Wodnym. Przy Rynku Wielkim od p�nocy stan�� ratusz, �rodek rynku, otoczonego znormalizowan� zabudow�, pozostawiono wolny. Na peryferiach, naprzeciw rezydencji, umieszczono far�-kolegiat� i Akademi�, a poza 505 85 Materia�y do dziej�w Sejmu Czteroletniego, t. II, s. 150�167. 8s Tam�e, s. 161. " Tam�e, s. 174 nn. 88 Tam�e, s. 95 nn. 89 Zar�bska, Przemiany, s. 223 nn. 90 Jw., por. tak�e Mi�ob�dzki, Budownictwo, s. 40 � 41. w�a�ciwym prostok�tem miasta � budynki przemys�owe, spo�eczne lub kulto-we, przeznaczone dla r�norodnej etnicznie i religijnie ludno�ci. Rezydencja feudalna, kolegiata i uczelnia dominowa�y wyra�nie nad mieszcza�sk� zabudow� miasta, nadaj�c mu specyficzny charakter91. Jeszcze wyra�niej owo podporz�dkowanie miasta i jego mieszka�c�w rezydencji magnackiej wyst�powa�o w urbanistyce lokowanych na prze�omie XVII i XVIII w. oraz w XVIII w. o�rodk�w magnackich, takich jak Bia�ystok, Siemiatycze czy Rydzyna. W Rydzynie powsta�y w latach 1693� 1703 pa�ac, zaprojektowany przez w�oskiego architekta Pompei Ferariego, po��czono z przekszta�con� w miasto wsi� za pomoc� drogi-prospektu, zamkni�tej budynkiem ratusza, usytuowanego w zachodniej pierzei niewielkiego rynku. O� pa�ac� ratusz zosta�a podkre�lona i zdominowana przez ustawiony po�rodku rynku pomnik �w. Tr�jcy, wykonany w piaskowcu przez rze�biarza Andrzeja Schmidta92. W Siemiatyczach pa�ac Anny Jab�onowskiej, wzniesiony w latach siedemdziesi�tych XVIII w., po��czono z rynkiem podobnie za pomoc� d�ugiej i bardzo szerokiej alei, z kt�rej otwiera�a si� perspektywa na fasad� ratusza93. W Bia�ymstoku ko�ciec rozplanowania tzw. Nowego Miasta stanowi�y dwie krzy�uj�ce si� pod k�tem prostym arterie. Kr�tsz� z nich poprowadzono � zapewne wed�ug wzoru drezde�skiej K�nigstrasse � po osi nowego za�o�enia pa�acowo-ogrodowego (przebudowa pa�acu przez architekta J. Z. Deybla zacz�a si� w 1726 r.) od bramy Pieczurskiej ku monumentalnej bramie dziedzi�ca rezydencjonalnego, kt�r� podr�nik cudzoziemski w r. 1788 nie bez racji przyr�wna� do �uku triumfalnego94. W cz�ci miejskiej tych o�rodk�w mieszkali urz�dnicy i rezydenci dworscy oraz rzemie�lnicy pracuj�cy na potrzeby dworu. Dzia�ki by�y do�� szerokie (st�d lu�na zabudowa, chroni�ca przed po�arem), o r�nej g��boko�ci, zale�nie od potrzeb w�a�cicieli, kt�rzy cz�ciowo trudnili si� tak�e ogrodnictwem i rolnictwem. Odr�bny a bardzo charakterystyczny typ nowych lokacji stanowi�y miasta �rolnicze" zak�adane w kr�lewszczyznach na Podlasiu i w dobrach wielkoksi��cych na Litwie podczas dokonywania reformy rolnej na tych obszarach przez Zygmunta Augusta w po�owie XVI w. (tzw. pomiara w��czna). Tak powsta�y August�w, Knyszyn, Sura� i inne o�rodki charakteryzuj�ce si� lu�n�, parterow� zabudow�, du�ym rynkiem (dla pomieszczenia znacznej liczby woz�w z p�odami rolnymi), szerokimi ulicami i licznymi, obszernymi dzia�kami rolno-ogrodowymi95. Podobnie wygl�da�a zreszt�, z niedu�ymi tylko mutacjami, wi�kszo�� ma�ych prywatnych miasteczek rolniczych za�o�onych obok wsi lub wprost na ich terenie