Tranzyt przynosi� spore dochody hospodarom...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Wymiana z zagranic� kierowa�a si� nadal przede wszystkim w stron� Turcji. Tak np. w bilansie handlowym Wo�oszczyzny, na og� zr�wnowa�onym, obroty z Turcj� obejmowa�y w zakresie tak eksportu, jak importu oko�o 60% nominalnej warto�ci towar�w. Ale coraz wi�cej niez�ych wyrob�w sprowadzano z Austrii, g��wnie przez Braszow � przedmioty �elazne, szk�a", tkaniny, meble. Natomiast upadaj�ca Polska zajmowa�a po�ledniejsz� pozycj�. Monopol Turcji os�ab� nieco, mo�liwo�ci kupc�w lewanty�skich zosta�y ograniczone. Wi�ksze zainteresowanie rynkami rumu�skimi wykazywa�a w�wczas Austria, odczuwaj�ca powa�ne braki w okresie uci��liwych dla niej wojen z Turcj�. By�y to okoliczno�ci dodatnie, kt�re jednak nie wyczerpywa�y ca�o�ci sytuacji. Turcja zgodzi�a si� co prawda w 1774 r., aby zaopatrywanie jej w produkty rolne i hodowlane nast�powa�o dopiero po zaspokojeniu potrzeb wewn�trznych. Lecz hospodarowie, 238 aby zyska� wzgl�dy Turcji, nie zezwalali na wolny handel i na eksport do innych kraj�w przed zaspokojeniem ��da� tureckich, ci�gle wysokich wobec utraty terytori�w nadczarnomorskich i uniezale�nienia si� Egiptu. R�nica miedzy cenami rynkowymi a p�aconymi przez Turk�w dopiero stopniowo zanik�a. Zanim do tego dosz�o, gospodarka pa�stw rumu�skich ponios�a olbrzymie straty, obliczane dla jednego tylko siedmiolecia 1812�1819 na 34 nln piastr�w! Bilans wymiany z Turcj� by� wiec w gruncie rzeczy ujemny. W tych warunkach szerzy� si� na wielk� skal� przemyt, nie bez wiedzy przekupnej administracji. Hospodarowie z kolei wyr�wnywali powa�ny uszczerbek w op�atach celnych przez samowolne ich podnoszenie. Dalsze straty, do 25%, powodowa�o fa�szowanie monety przez w�adze tureckie. Ust�pstwa handlowe, s�ynne �kapitulacje" Turcji wobec wielkich mocarstw, przyznawa�y ich kupcom ogromne przywileje, z kt�rych korzystali skwapliwie pod opiek� swych konsul�w, nie cofaj�c si� przed nadu�yciami. W rezultacie kupcy rumu�scy zostali w znacznej mierze zepchni�ci do roli drobnych detalist�w. Aby utrzyma� si� w handlu hurtowym i tranzytowym, wielu z nich zapewni�o sobie protekcj� konsul�w, przyjmuj�c obywatelstwo obce, tym samym wymykaj�c si� rumu�skiemu prawodawstwu i systemo- wi podatkowemu. Usi�owania hospodar�w przeciwdzia�ania tym prakty- kom nie dawa�y rezultat�w. Rozw�j gospodarczy, cho� niezbyt pomy�lny, kszta�tuj�cy si� skutkiem wspomnianych czynnik�w znacznie poni�ej rzeczywistych mo�liwo�ci, stwarza� jednak wystarczaj�ce podstawy do wzrostu zaludnienia. Og�em obydwa pa�stwa rumu�skie liczy�y oko�o 1820 r. przypuszczalnie ponad 3 nln mieszka�c�w. Wyra�ny by� rozrost o�rodk�w miejskich. Liczba 239 osiedli targowych wzros�a w ci�gu pierwszych 3 dziesi�cioleci XIX w. na Wo�oszczy�nie z 25 do 35, w Mo�dawii z 22 do 34. Szczeg�lnie pomy�lnie rozwija�y si� obydwie stolice, z tym �e Bukareszt zdystansowa� Jassy. W 1832 r. stolica Wo�oszczyzny liczy�a oko�o 70 tys. miesz- ka�c�w, Mo�dawii oko�o 50 tys., Botosani 14 tys., Krajowa 12 tys., Ga�acz 8 tys., Roman i Ploiesti 6 tys. Wzrost tego ostatniego wi�za� si� z przesuni�ciem drogi z Bukaresztu do Braszowa na dolin� Prahovy. Zmieni� si� tak�e wygl�d miast. W Bukareszcie przyst�piono do oczyszczania i brukowania ulic, wprowadzono od 1814 r. o�wietlenie (w lassach od 1806), zwr�cono wi�ksz� uwag� na zaopatrzenie w wod�, zabezpieczenie od ognia i powodzi, od epidemii, kontrol� targ�w, produkt�w �ywno�ciowych. Zacz�to wydawa� przepisy budowlane, ma�o zreszt� respektowane, organizowano stra�e po�arne, miejsk� s�u�b� zdrowia, fundowano szpitale, przytu�ki dla starc�w, sierot, kalek. Stworzono urz�d miejskiego medyka i architekta. Wytyczano w terenie granice miast, rozci�gni�to nadz�r nad rogatkami, sporz�dzano pierwsze plany osiedli. Wszystkie te wysi�ki dawa�y jednak cz�ciowe tylko i niewystarczaj�ce rezultaty. Samorz�d miejski, nigdy zreszt� nie rozwini�ty w pe�ni, uleg� niemal kompletnej likwidacji, i to na rzecz prywatnych w�a�cicieli � wielkich bojar�w lub duchowie�stwa. W wyniku decyzji hospodarskich z pocz�t- k�w XIX w. w zale�no�ci takiej znalaz�o si� na Wo�oszczy�nie 60% miast i osiedli targowych, w Mo�dawii 85%! Los ten spotka� takie powa�niejsze o�rodki jak Ploiesti (1775), Roman (1798), w ko�cu nawet, jak na ironi�, dawne stolice: Wo�oszczyzny � Tirgoviste (1820), Mo�dawii � Suczaw�. Miasta walczy�y zawzi�cie o swe prawa, lecz pocz�tkowo z regu�y przegrywa�y procesy. Dosz�o do licznych za- burze�, m. in. w Ploiesti w 1810 r., do wyrzucenia si�� funkcjonariuszy czy dzier�awc�w bojarskich. To poskutkowa�o, stopniowo szereg miast, m. in. Suczawa, Birlad, Tirgu Frumos, Caracal, Buzau, Ploiesti. Bacau, Botosani, odzyska�o niezale�no��. Najd�u�ej walczy�o Tirgoviste � do powstania Tudora Yladimirescu w 1821 r. I w wolnych miastach, m.in. w Bukareszcie, Jassach, mia�y miejsce burzliwe wyst�pienia albo strajki, np. bukareszte�skich karczmarzy i kupc�w w 1807 r. przeciwko wyg�rowanym cenom, a zw�aszcza przeci��eniom podatkowym. W obydwu krajach rumu�skich utrzyma� si�, mimo silnego podwa�enia w toku kolejnych wojen rosyjsko-tureckich, system rz�dzenia przy pomocy fanariot�w. �Nie ma na ziemi �otr�w podlejszego rodzaju ni� fanarioci. Tron hospodarski Mo�dawii i Wo�oszczyzny � to jedyny cel po��da� ich wszystkich. By go osi�gn��, nie ma zbrodni, przed kt�r� by si� cofn�li, nie ma pod�o�ci, do kt�rej by si� nie uciekli" � tak charakteryzowa� ich wsp�czesny cudzoziemski obserwator. Fanarioci byli nadal mianowani przez Port�, kt�ra wbrew zobowi�zaniom usuwa�a ich bez podstaw prawnych, niekt�rych wys�annicy sulta�scy nie tylko usun�li, ale i zamordowali. Aby z�agodzi� zaciek�� rywalizacj� o tron, w 1819 r. ograniczono mo�liwo�� wysuwania pretendent�w do 4 rodzin: 240 Callimachi, 2 rodziny Su{u oraz Moruzi. Te 4 rody mia�y za to obowi�zek utrzymywania wszystkich pozosta�ych rodzin fanariockich (oko�o 50) z w�asnych fundusz�w. W rzeczywisto�ci koszty utrzymania ca�ego Fanaru spada�y na spo�ecze�stwo rumu�skie. W�a�ciwe zadania systemu fanariockiego sprowadza�y si� do zabezpie- czenia zwierzchnictwa Turcji i zaspokojenia jej ��da�, utrzymania w ryzach spo�ecze�stwa, zneutralizowania bojar�w i wzbogacenia hospodara i innych fanariot�w. Wszystkie stanowiska w praktyce by�y kupowane, z kolei stanowi�c �r�d�o dochod�w