Czuj� ten zapach i chocia� nie znam go jeszcze dobrze, przeczuwam rzeczy, o kt�rych nie mog� wiedzie�, je�li mam dalej beztrosko p�dzi� przez okolic� w wietrze i...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

P�dzimy przez wie� obok chat zgrzebnych, s�omianych i drewnianych, z ma�ym okienkiem w cztery szybki, za kt�rymi rumieni si� prymulka wetkn�wszy sw�j korze� w dziurawy garnek. Na progu stoj� ch�opi w lnianych koszulach i w spodniach wpuszczonych w buty, kobiety obfite i sztywne od krochmalu, w pstrych chusteczkach. Ch�opi kiwaj� g�ow�, ni to witaj�c, ni to dziwi�c si� czemu�, wypadamy za wie�, a tam brzegiem drogi zn�w id� ch�opi i bosonogie ch�opki, dzier��c w r�ce �wi�teczne pantofle. Zza wzg�rza lamentuj� cerkiewne dzwony i dostojnie bimboni� �w. Kazimierz i �w. Andrzej. Bryczka przetacza si� przez wzg�rze i oto przy wielkim rynku wy�o�onym polnym kamieniem, za niskim murkiem, zza drzew wysokich spoziera kamienny ko�ci� � jasny od wapna, rozgrzeszony z wszelkiej pychy, �agodny w swych �ukach i okr�g�o�ciach i prosty prostot� trafno�ci, przy kt�rej zb�dne s� nawet witra�e przetwarzaj�ce �wiat�o w swej wielobarwnej 56 retorcie. I tylko jak napomknienie o przemijalno�ci rzeczy ciemnieje w murze kr�te p�kni�cie, o kt�rym m�wi� starzy ludzie, �e sprawc� jego by� pewien chciwiec, co chcia� wydosta� skarby ukryte w podziemiach, znajduj�c �mier� w lochach ko�cielnych. Na rynku i przed murkiem, kt�ry przykucn�� w �opianach i pokrzywach omdla�ych, stoj� ju� dwukonne bryczki i zwyk�e wozy wymoszczone sianem, przykryte zgrzebn� kap�, stoj� ma�e bryczuszki z p�koszem odartym z lakieru; zajecha�y pod mur dwie landary, szare jak �uki, kt�re przesz�y przez pylisty go�ciniec okrywaj�c si� patyn� zm�czenia. Zajecha�y ju� za�cianki i maj�tki okoliczne, przyszli ci, kt�rzy jecha� nie musieli � pan aptekarz, pan rze�nik i krawiec znaj�cy na pami�� wymiary okolicznych dziedzic�w, podobnie jak dziedzice pami�tali swe hektary. Uderzy�y organy, �wiszcz�c i posapuj�c z wielkiego przej�cia, bo stary organista nie �a�owa� swego pomocnika, kt�ry dudlil wielkie miechy dostarczaj�c organom oddechu. Wyszed� ksi�dz majestatyczny i zamkni�ty w sobie, udzielaj�c si� od czasu do czasu zgromadzonym w s�owach r�wnie zamkni�tych i tajemniczych. Siedzia�em obok matki w �awce dotkni�tej chorob� staro�ci, pe�nej dziur, z kt�rych sypa� si� drzewny proch. Siedzia�em ko�o tej, kt�ra r�wnie� by�a moj� matk�, lecz nie poprzez cia�o, ale przez chrzest ducha, kt�remu odda�a moj� drobn� i krzycz�c� cielesno��. Uczyni�a to wsp�lnie z wujaszkiem Witoldem, kt�ry przez to sta� si� mym ojcem, r�wnie� w duchu (zast�powa� wuj Witold Najm�odszego, kt�ry nie doczeka� dnia, gdy druga siostra wzbogaci �ycie o nowego Abacza). Mog�em wi�c powiedzie�, �e wuj Witold, b�d�c m�em Gra�yny, by� r�wnie� ma��onkiem tej, kt�r� upodoba� sobie Najm�odszy. By�o to ma��e�stwo zaledwie z imienia, poprzez s�owo, ma��e�stwo, w kt�rym wszystko by�o jedynie podobie�stwem, ale czy� nie jest najtrwalsze to, co mie�ci si� w .s�owie i w duchu? Rozmy�la�em wi�c nieraz � dlaczego wuj Witold przywi�z� do Ni�an Gra�yn�, je�li m�g� dopowiedzie� do ko�ca to, co si� zacz�o w tym ko�ciele, gdy oboje pochylali si� nade mn�. Czy�by tak dalece by� on g�uchy ma s�owo i ducha, i na prawd�, kt�ra przemawia przez podobie�stwa? A mo�e nie by�o tu jego winy, bo niby dlaczego Wanda mia�a us�ysze� �w g�os, je�li nie pochodzi�a z rodu Abacz�w? Siedzia�em mi�dzy kobietami, strapiony t� my�l�, trudn� i nieust�pliw�. Wanda obr�ciwszy g�ow� pocz�a mi si� przygl�da� uwa�nie i wyczekuj�co. W tej samej chwili poczu�em na sobie drugie spojrzenie i wzi�ty w dwa ognie zaczerwieni�em si� tak gwa�townie, �e zdawa�o mi si�, i� za chwil� zgorej� w tym p�omieniu krwi. I kiedy zacz�a gore� nie tylko twarz, czo�o, lecz ogie� przeniza� moje w�osy, rozleg� si� g�os ksi�dza, kt�ry wyszed�szy poza pr�g swego zamkni�cia sta� teraz � jak ptak w gnie�dzie � na ambonie obros�ej kamienn� ro�linno�ci�, w kt�rej g�szczu taili si� �wi�ci i anio�owie, i przemawia� do za�ciank�w, maj�tk�w i mieszczan zgromadzonych w ko�ciele. M�wi� cokolwiek tajemniczo, przez podobie�stwa i niedom�wienia, ale kt� m�g� lepiej ode mnie, sp�onionego i gorej�cego wci�� w tym rozdarciu, jakie uczyni�y mi dwie kobiety i nie kobiety r�wnocze�nie, matki i nie matki zarazem, kt� m�g� lepiej zrozumie� owe s�owa odczytywane od tysi�cy lat. �...Nie by�o jeszcze g��bin morskich, a ja ju� by�am pocz�ta. Nie bi�y jeszcze �r�d�a wodne, nie wznosi�y si� g�r ogromy, przed pag�rkami ja si� zrodzi�am, Pan jeszcze nie by� ziemi stworzy�, ani rzek, ani podwalin kr�gu ziemskiego. Gdy budowa� niebiosa, ja tam by�am, gdy g��bie morskie wybrze�em otacza�, gdy sklepienie niebieskie w g�rze umacnia�, a �r�d�om podziemnym bieg w�d wyznacza�, kiedy wytycza� pramorzu granice i rozkaz dawa� falom, by poza swe brzegi nie wyst�powa�y, gdy podwaliny ziemi zak�ada� � by�am przy Nim jako wsp�tw�rczyni wszystkiego. By�am rado�ci� Jego w ka�dym dniu, zawsze szcz�liwa w Jego obecno�ci, szcz�liwa trosk� o ziemi�, a rozkosz� moj� by�o przebywanie wpo�r�d syn�w ludzkich. Teraz wi�c s�uchajcie mnie, synowie: B�ogos�awieni, kt�rzy s� wierni drogom moim, s�uchajcie mych nauk � b�d�cie m�drzy i nie gard�cie nimi. B�ogos�awiony cz�owiek, kt�ry mnie s�ucha, kt�ry codziennie przy drzwiach moich czuwa i bramy mej strze�e...� 57 S�ysz�c te s�owa, tajemnicze, a przecie� tak jasne, czu�em, jak w oczach mych wzbieraj� dwa �r�de�ka s�one i piek�ce