I dlatego je�eli w sprawach religii przyznamy urz�dowi �wieckiemu tak wielk� w�adz�, jak to, dajmy na to, ma miejsce w Genewie, na podstawie kt�rej b�dzie mia� obowi�zek w drodze...

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

Potestas civilis vel omnia potest in religione ad opinionem prin-cipis mutare, vel nihil. Si ali�uid liceat in rebus sacris leg�, vi, poenis introducere, frustra �uaeritur modus: omnia licebit ad normam veritatis, quam sibi magis-tra-tus finxerit, iisdem armis exigere. Nemo hominum re-ligionis causa bonis suis terrestribus evertendus, nec Americani principi Christiano subjecti ideo vita aut bonis exuendi, quia Christianam re�igionem non am-plectuntur. Si patriis ritibus se Deo placere et salvos fieri credant, sibi et Deo relin�uendi. Rem ab origine retexam. Venit in Ethnicorum ditionem Christianorum parva et debilis turba, omnium rerum egena: postulant extranei ab indigenis, homines ab hominibus, uti par est, subsidia vitae: dantur necessaria, conceduntur sedes, coalescit in unum populum utra�ue gens. Christia-na religio radices agit, disseminatur, sed nondum for-tior; colitur adhuc pax, amicitia, fides; et ae�ua servan-tur jura: tandem magistratu in eorum partes transeunte fortiores facti sunt Christiani: tum demum pacta pro-culcanda, violanda jura, ut amoveatur idololatria, et 40 mocy i krwi rozlewu wykorzenia� religi�, kt�ra uchodzi za fa�szyw� lub ba�wochwalcz�, wtedy w o�ciennym kraju zd�awi religi� prawowiern�, a w Indiach chrze�cija�sk�. W�adza �wiecka mo�e w sprawach religii zmienia� b�d� wszystko wedle upodobania panuj�cego, b�d� te� nic. Je�eli tylko jak�� jedn� drobnostk� wolno w rzeczach religii wprowadza� za pomoc� ustawy, gwa�tu i sankcji karnych, daremnie b�dziemy szuka� granicy takiej wolno�ci, poniewa� ka�d� rzecz b�dzie wtedy mo�na wymusi� t� sam� broni�, podci�gaj�c j� pod kryterium prawdy, jakie urz�d zechce sobie wymy�li�. Nikogo z ludzi nie wolno z powodu religii wy-zuwa� z jego d�br ziemskich, ani te� Amerykanom, podleg�ym w�adcy chrze�cija�skiemu, nie wolno odbiera� �ycia lub mienia na tej zasadzie, �e nie przyjmuj� religii chrze�cija�skiej. Je�eli wierz�, �e przez wykonywanie ojczystych obrz�d�w podobaj� si� Bogu i zbawi� swe dusze, nale�y ich pozostawi� Bogu i w�asnemu sumieniu. Ale odtworz� rzecz od pocz�tku. Oto przybywa pod panowanie pogan nieliczna i s�aba gromada chrze�cijan, cierpi�ca niedostatek wszystkich niezb�dnych rzeczy, tote� w tym po�o�eniu jako przybysze do tuziemc�w, jako ludzie do ludzi zwracaj� si� zatem, tak jak przysta�o, z pro�b� o �rodki do �ycia, ci za� u�yczaj� im rzeczy potrzebnych, przydzielaj� siedziby do zamieszkania i w jeden nar�d zrastaj� si� oba plemiona. Religia chrze�cija�ska zapuszcza korzenie, krzewi si�, ale na razie nie zdobywa przewagi. W tym stanie rzeczy jeszcze ludzie pieczo�owicie zachowuj� pok�j, przyja�� i zaufanie i przestrzegaj� r�wno�ci prawa. W ko�cu urz�d przechodzi w r�ce chrze�cijan, kt�rzy staj� si� przez to silniejsi, a wtedy? Wtedy dopiero natychmiast si� depcze uk�ady, gwa�ci prawa, po to, aby wykorzeni� ba�wochwalstwo, i je�li poganie nie porzuc� swoich pradawnych obrz�d�w, a nie zechc� 40 ni ritus suos anti�uos relin�uere, et in alienos novosque transire velint, vita, bonis terris�ue avitis exuendi in-nocui et juris observantissimi ethnici, utpote contra bonos mores et legem civilem non peccantes; et tum demum, quid zelus pro ecclesia, scilicet cum amore dominandi conjunctus, suadet aperte constat: et quam commode rapinae et ambitioni praetexitur religio et salus animarum pa�am demonstratur 1. Si legibus, poenis, ferro et igne alicubi extirpandam credis esse idololatriam, mutato nomine de te fabula narratur. Quandoquidem non meliore jur� res suas in America amittunt ethnici, quam in regno aliquo Euro-paeo ab ecclesia aulica quovis modo discrepantes Chris-tiani; nec magis hic quam illic propter religionem civi-lia vel violanda vel mutanda jura. Dices: Idololatria peccatum est, ideoque non toleran-da. Resp.: Si dicas: Idololatria peccatum est, ideoque stu-diose vitanda, recte admodum infers: si vero peccatum est, ideoque a magistratu punienda, non item: non enim magistratus est, in omnia, quae apud Deum credit pec-cata esse, vel legibus animadvertere, vel gladium suum stringere. Avaritia, non subvenire aliorum indigentiae, otium et alia hujusmodi multa, omnium consensu pec-cata sunt; quis autem unquam a magistratu castiganda przyj�� w ich miejsce nowych i obcych, musz� traci� �ycie, dobra i mienie odziedziczone po przodkach, cho� s� niewinni i z ca�� sumienno�ci� przestrzegaj� prawa, poniewa� nie wykraczaj� przeciwko moralno�ci i ustawom publicznym. I wtedy dopiero w pe�nym ukazuje si� �wietle, do czego jest zdolny fanatyzm religijny, zw�aszcza gdy si� po��czy z chciwo�ci� panowania, oraz z jak� chytro�ci� z religii czyni si� parawan dla akt�w grabie�y i ��dzy w�adzy i jak si� przy tym otwarcie wskazuje na konieczno�� zbawienia duszy. Je�eli wi�c my�lisz, �e gdziekolwiek na �wiecie nale�y wykorzenia� ba�wochwalstwo za pomoc� ustaw, kar, �elaza i ognia, wiedz, �e �pod zmienionym nazwiskiem o tobie opowiadaj� te dzieje1", poniewa� wcale nie na silniejszych podstawach prawnych trac� poganie swe mienie w Ameryce, ni� w pierwszym lepszym kr�lestwie europejskim chrze�cijanie, kt�rzy w jaki� b�d� spos�b si� r�ni� od nadwornego ko�cio�a, a ponadto �e tak tu, jak i tam w r�wnej mierze nie wolno praw zmienia� ani ich gwa�ci� � pod przykrywk� religii. Zarzucisz: Ba�wochwalstwo jest grzechem, i dlatego nie wolno go tolerowa�. Odpowiem: Je�eliby� twierdzi�, �e ba�wochwalstwo jest grzechem, i dlatego nale�y go wszystkimi si�ami unika�, bardzo s�uszny wyci�gn��by� wniosek, �le natomiast rozumujesz w ten spos�b: Ba�wochwalstwo jest grzechem, dlatego musi by� t�pione przez urz�d � poniewa� nie jest rzecz� urz�du, �eby wszystko, co tylko w jego uznaniu jest grzechem, zwalcza� ustaw� albo dobytym mieczem. Chciwo��, nie-przychodzenie drugim z pomoc� w potrzebie, lenistwo i wiele innych tego rodzaju rzeczy s� to w zgodnej opinii wszystkich grzechy, ale kto i kiedy uwa�a� za demonstratu edd. 1 Horacy, Sat. I, l, 69 n. (przyp. red. poi