F

Upokorzenie smakuje tak samo w ustach każdego człowieka.

: - Gestapo za��da�o jakiego� cz�owieka znaj�cego doskonale j�zyk niemiecki, w mowie i pi�mie, i umiej�cego rysowa�. Zarekomendowano Schulza. Prawdopodobnie zarekomendowa� go Backenroth. W ten spos�b sta� si� protegowanym Landaua. A.: - To by� dziwny gestapowiec. Zna� wszystkie �ydowskie obrz�dy i �wi�ta. Robi�em u niego w mieszkaniu instalacj� elektryczn�. Kiedy przychodzi�em, sta�o przygotowane jedzenie, dla niego i dla mnie. Papierosek dla mnie. Ale kiedy podczas jedzenia kto� zapuka� do drzwi albo wszed�, Landau zaczyna� t�uc talerze, bi�, krzycze�, a gdy zostawali�my sami, usprawiedliwia� si�. Pracowa�em tam jakie� trzy, cztery dni, kiedy przyszed� Schulz i zacz�� mu rysowa� portret. Portret albo pejza�, nie pami�tam dok�adnie, co. Potem przyszed� ten krwawy czwartek, 19 listopada 1942. Ta akcja r�ni�a si� od innych tym, �e nie wzywano do punktu zbiorowego, ale strzelano na ulicach. F.: - �mier� Schulza by�a wynikiem osobistych porachunk�w Landaua z innym gestapowcem, Karlem Guntherem, kt�rego pupila wcze�niej zastrzeli� Landau. Schulz szed� rano do Judenratu z adwokatem Friedmanem i kiedy z ulicy Mickiewicza nadbieg� Gunther, Friedman uciek�, a Schulz, fizycznie bardzo s�aby, zosta�. Nie wierzy�, tak my�l�, �e zginie. Gunther jednak podbieg� do niego, krzykn��, �eby si� odwr�ci�, i strzeli� mu dwa razy w g�ow�. Podobno mia� ma�y, damski pistolet. Schulz przele�a� na ulicy do wieczora. Trup�w nie wolno by�o zbiera�. Le�a�y do nast�pnego dnia. Ale Friedman zdoby� si� na odwag� i w nocy zabra� go stamt�d. Razem z mecenasem Rot-tenbergiem zawie�li jego i jeszcze kilka trup�w na cmentarz. I tam ich zakopali. A.: - Ja nie wiem, jak to si� sta�o, czy wyszed�em tego dnia wcze�niej z getta, ale widzia�em id�cych tam Niemc�w i czarn� policj�. Zacz�a si� strzelanina. Na kogo popad�o, przez okna, przez drzwi. Przyszed�em do Landaua. Zapyta�, gdzie jest Schulz, nie, nie Schulz, Bruno. Gdzie jest Bruno. Powiedzia�em, 124 �e nie wiem, ale s� w getcie Niemcy i czarna policja. Dobrze, dobrze, on na to, musz� i�� popatrze�. W tym momencie wszed� Gunther, zadowolony, z chytrym u�miechem. "Ty wiesz, co ja dzisiaj zrobi�em? Zastrzeli�em twego �yda". "Co, co?" "Bo� ty zastrzeli� wczoraj mojego �yda, Lowa". "Ale popatrz, ja mam tutaj zacz�ty rysunek, kto mi go sko�czy?" "A ty id�, zobacz, na czym ja �pi�, on mi mia� zrobi� ��ko, ja �pi� na ziemi, nie mam ��ka". Taka by�a rozmowa. Sam j� s�ysza�em. P�niej, kiedy wraca�em do domu, ju� si� uspokoi�o. Szed�em przez te ulice pe�ne trup�w. Zabito ponad dwie�cie os�b. Najwi�cej trup�w by�o na Czackiego, ludzie tamt�dy szli do pracy. Na drugi dzie� kazano nam zbiera� te trupy. Ja te� zbiera�em. W jednym miejscu podchodz�, stoi grupka ludzi, m�wi�: popatrz, Schulz le�y. Kto� si� odezwa�: nie bierzcie go, prosi�, �eby go pochowa� obok mamy. A matka jego le�a�a na starym cmentarzu. Poszli�my dalej. Przywie�li�my wozami trupy na nowy cmentarz. By�y ju� przez innych wykopane do�y. Wrzucali�my trupy jak kamienie, warstwa ludzi, warstwa ziemi. Cztery warstwy. Obr�cili�my tak cztery razy. Bruno Schulz zgin�� w dniu planowanej ucieczki na aryjskich papierach. Szed� po chleb na drog�. By� zm�czony l�kiem. Kt�rego ze swoich uczni�w podzieli�by los, gdyby jeszcze tym razem zdo�a� unikn�� mierci? B.O. mia� w�wczas jakie� dwana�cie lat. Smarkacze biegali po ulicach, widzieli zastrzelonych ludzi. By� niedaleko ko�cio�a, jeden m�wi� do drugiego, popatrz, tu le�y cz�owiek. Podeszli. To by� Schulz. Le�a� wzd�u� kraw�nika twarz� do g�ry, z lew� r�k� wyci�gni�t� na jezdni�. Na tej r�ce mia� zegarek. Z do�u ulicy szed� ukrai�ski policjant z tatrza�sk� lask�. Podszed� bli�ej, zawo�a� ch�opca i kaza� mu zdj�� zegarek z r�ki trupa. Ch�opiec pos�ucha�, policjant wyj�� z kieszeni chusteczk� do nosa (brzydzi� si� wzi�� ten zegarek do r�ki) i pokaza�, by po�o�y� go w tym miejscu. Zawin�� chusteczk� wraz z zegarkiem i schowa�. Zadowolony poklepa� ch�opca po ramieniu i ofiarowa� mu na pami�tk� tatrza�sk� ciupag�. A.: - Dla zastraszenia te trupy mia�y le�e� na ulicach. Kiedy tam przyszed�em, du�o ludzi by�o ju� rozebranych. W nocy, 125 nie wiem - miejscowi czy �ydzi, porozbierali ich. Byli tacy, co nie mieli w co si� ubra�. Ja sam kiedy� wzi��em z trupa buty. Przyznaj�. Wzi��em. Chocia� u nas, w naszej wierze, �ydowskiej, to jest zabronione. Nie wolno nosi� but�w po nieboszczyku. F.: - Najwi�ksza akcja by�a w sierpniu 42 roku. Wywieziono wtedy z Drohobycza oko�o pi�ciu tysi�cy ludzi. Do Be��ca, do kom�r gazowych. W tym i mojego ojca. Przeci�tnie w ka�dym wagonie by�o oko�o siedemdziesi�ciu ludzi. A.: - Niewielu si� uratowa�o. Nie mam �adnego �alu do Polak�w. Jeden jedyny �al, mnie si� to nie zdarzy�o, ale innym, �e nikt nas nie chcia� przyj��, tych, kt�rzy uciekali z poci�g�w. Ja wiem, im grozi�a �mier� nie mniej od nas, gdyby ich z�apali. Ukrai�cy brali �yd�w, przetrzymywali miesi�c, wycyckali wszystkie pieni�dze, a potem szli i meldowali - u mene w chati jest �ydy, iditie, zabirajtie. F.: - Nasz ksi�dz na plebanii przechowa� dwadzie�cia os�b. A.: - By�y wspania�e wypadki w Drohobyczu. F.: - Tam, ko�o domu, gdzie mieszka� tw�j wujek Schwartz, na Samborskiej, mieszka� Ukrainiec, Pysk. Czterdzie�ci trzy osoby w piwnicy ukrywa�. W wyrytym bunkrze pod domem. Wyobra�asz sobie, co to znaczy�o, dawa� codziennie je�� czterdziestu trzem osobom! A.: - Gotowa� ca�e baniaki jedzenia i m�wi�, �e idzie nakarmi� krowy. I spuszcza� to do nich. Podobno kiedy� oni si� tam na dole zacz�li k��ci� - ty daj mi wi�cej, bo ja p�aci�em, a ty nie. On wtedy zszed� do nich z orczykiem i zaczai ich tam wszystkich ok�ada�. "Ja wam �ycie ratuj�, a wy si� tutaj k��cicie, �eby us�yszeli, �eby mnie zabili". Wszyscy prze�yli wojn�. By�a inna grupa, kt�ra posz�a do lasu, ale po drodze kto� doni�s� i rozwalili ich. F.: - Niemcy bali si� i�� do lasu. Tch�rze byli. Banderowc�w si� bali. Abraham znany by� w Drohobyczu jako traktorzysta we wszystkich �ydowskich obozach pracy. Je�dzi� na niemieckim traktorze, tak zwanym buldogu. Pracowa� w gospodarstwie rolnym, potem w dach�wczarni, p�niej przy destylacji benzyny. Do obozu, gdzie mieszka�, przywozili rzeczy z rozstrzelanych ludzi. Wchodzi� do magazyn�w i wk�ada� na siebie dwie, trzy pary spodni, koszule, a potem zamienia� ubrania na chleb. Ba� si�. 126 Fredek by� najpierw w stolarni, potem w dach�wczarni. Uratowany z segregacji, straci� w Lesie Bronickim matk�