189 obozu d���cego do utrzymania monopolu w�adzy, to jaki kszta�t musia�by przybra� akt prawny, kt�ry satysfakcjonowa�by j� tak dalece, by nie musia�a go omija� i �ama�?...

Katastrofa gospodarcza pocz�tku lat trzydziestych, wraz z wszystkimi konsekwencjami dla stosunk�w spo�ecznych (a tak�e narodowo�ciowych), dodatkowo relatywizowa�a znaczenie prac nad now� ustaw� zasadnicz�. W artykule og�oszonym w lutym 1934 r. Roman Dmowski napisa� wprost, �e najwi�ksz� tragedi� jest problem g�odu (nie tylko fizycznego), w�r�d wielu za� wymagaj�cych rozwi�zania kwestii konstytucja z pewno�ci� �nie zajmuje pierwszego miejsca i nie ona rozstrzygnie o dalszych losach narodu"140. Ten pogl�d w obr�bie �rodowisk opozycyjnych by� reprezentowany szerzej, nawet je�li z r�nych powod�w nie formu�owano go z tak brutaln� szczero�ci�. Panika, spowodowana pog��biaj�cym si� za�amaniem gospodarczym, z drugiej za� strony wytrwa�a propaganda obozu rz�dz�cego oddzia�ywa�y na szersze nastroje spo�eczne, ze wszystkimi konsekwencjami tego stanu rzeczy. Przesad� zapewne by�oby nazbyt uog�lnia� wypowiedzian� przez bezrobotnego z �odzi (stycze� 1932) opini�, i�: �Wszelka sejmokracja, demokracja, parlamentaryzacja w ustroju prywatno-kapitalistycznym to gie�da dla wszelkich kombinator�w, pr�niak�w i oszust�w lawiruj�cych w�r�d bezrobotnych �le informowanych mas (,..)"141. Odzwierciedla�a przecie� nastroje ludzi nie przywi�zuj�cych wi�kszej wagi do procedur prawnych, a sfrustrowanych trudno�ciami codziennego �ycia i oczekuj�cych od pa�stwa pomocy. Wszystkie �rodowiska obecne na politycznej scenie dostrzega�y zmiany og�lniejszego klimatu, jakie si� ju� dokona�y, a pr�buj�c przewidzie� dalszy ich ci�g, modyfikowa�y zar�wno doktryny, jak i styl dzia�ania. Dokonuj�ce si� zmiany rzutowa�y i na koncepcje ustrojowe, i na stosunek do narzuconej przez ob�z rz�dz�cy debaty konstytucyjnej. Opublikowane w 1931 r. wyniki ankiety konstytucyjnej Sejmu dokumentowa�y narastanie dystansu wobec zasad, kt�re okre�li�y kszta�t konstytucji marcowej. Referuj�cy j� w 1921 r. Edward Dubanowicz dziesi�� lat p�niej domaga� si� rozszerzenia kompetencji izby wy�szej parlamentu oraz zmiany zasad jej powo�ywania poprzez cz�ciowe dopuszczenie zasady kooptacji. Zasadniczo kwestionuj�c zasad� proporcjonalnego podzia�u g�os�w, jak i �mechanicznej" ich r�wno�ci, wyrazi� pogl�d, �e �zasada powszechno�ci g�osowania wymaga �ci�lejszych granic wieku, osiad�o�ci i dowod�w czynnego udzia�u w pracy i tw�rczo�ci spo�ecznej"142. Krytyk� proporcjonalnego prawa wyborczego, jako nie sprzyjaj�cego tworzeniu sta�ej wi�kszo�ci sejmowej, zawiera�y tak�e uwagi nades�ane przez Episkopat Polski. Stronnictwa opozycyjne nie nades�a�y swoich uwag � wo- 140 R. Dmowski, Pisma, t. 10, Cz�stochowa 1939, s. 276. 141 Pami�tniki bezrobotnych, t. l, Warszawa 1967, s. 257. 142 Ankieta konstytucyjna Sejmu R.P., L l [Warszawa 1931], s. 31. 190 b�c czego kszta�t dyskusji ustrojowej zdominowa�y postacie zwi�zane z obozem rz�dz�cym, w tym urz�dnicy pa�stwowi, a tak�e profesorowie wy�szych uczelni. Kwestionowano zasad� nietykalno�ci poselskiej, jawno�ci obrad (wraz z wy��czeniem spod cenzury druku sprawozda� sejmowych), a tak�e wy�anianie g�owy pa�stwa w wyborach przez obie izby parlamentu (jak przewidywa�a konstytucja marcowa) oraz w g�osowaniu powszechnym (jak postulowano w projekcie Bezpartyjnego Bloku, zg�oszonym w 1929 r.)143. Warto przypomnie�, �e projekt ten nie kwestionowa� dotychczasowych zasad prawa wyborczego, z �proporcjonalno�ci�" w��cznie. Przebieg dyskusji dokumentowa� przesuwanie si� opinii obozu rz�dz�cego na prawo, w kierunku coraz bardziej konserwatywnym; sygnalizowa� tak�e, �e wniesiony zaledwie dwa lata wcze�niej projekt przestaje odzwierciedla� stanowisko grupy rz�dz�cej. Eksponowane przez propagand� rz�dow� oskar�enia stronnictw opozycyjnych o popieranie � w imi� umi�owania ba�aganu i ho�dowania anarchii � �zbankrutowanych" zasad ustrojowych nie odpowiada�y prawdzie. Nale�y to zaznaczy� w imi� �cis�o�ci, bo kryteria ocen tego, co lepsze, a co gorsze, nie s� dzisiaj takie same jak w latach trzydziestych. Krytyka parlamentaryzmu w obr�bie r�nych �rodowisk przybiera�a rozmaite postacie, niemniej jednak zaznaczy�a si� wsz�dzie. Poniewa� sygnalizowano to zjawisko ju� wcze�niej, nie ma potrzeby do niego wraca�. * Istotniejszym w tym miejscu i trudniejszym zagadnieniem jest przedstawienie ewolucji koncepcji ustrojowych obozu rz�dz�cego. �r�d�em trudno�ci jest nie tyle znana niech�� Pi�sudskiego do wypowiadania si� w tej materii, ani te� to, �e wielonurtowo�� obozu rz�dz�cego pozostawia�a miejsce dla wielu propozycji ustrojowych144 (z zaznaczaj�c� si� jednak coraz silniej przewag� tendencji konserwatywnej i elitarystycznej)145. Najistotniejsze jest, �e nie spos�b pos�u�y� si� tu analiz� enuncjacji propagandowych i programowych obozu rz�dz�cego. Znaczna bowiem ich cz�� mia�a charakter fasadowy i nie by�a wyrazem koncepcji ustrojowych. To, co nie ulega w�tpliwo�ci, to d��enie do utrzymania pe�ni w�adzy i pragnienie znalezienia takich rozwi�za� prawnych, kt�re by�yby w stanie to u�atwi�. Tendencja ta, widoczna w wielu enuncjacjach wypowiadanych podczas debaty ustrojowej, wycisn�a r�wnie� silnie pi�tno na kszta�cie kolejnej ustawy zasadniczej, uchwalonej � w obliczu obstrukcji ze strony stronnictw opozycyjnych � z omini�ciem obowi�zuj�cej procedury prawnej. Zgodnie z deklarowan� intencj� ustawodawcy, nowa ustawa zasadnicza stanowi� mia�a ju� nie form� spo�ecznego �kontraktu" mi�dzy obywatelem a pa�stwem (jak konsty- 191 tucje liberalnych pa�stw zachodnich), ale �statut organizacyjny" tego ostatniego146. Pa�stwo wyrasta�o na czynnik samodzielny, niezale�ny od spo�ecze�stwa i jego d��e�, �wsp�lne dobro" r�nych zamieszkuj�cych je grup i �rodowisk, nie poddane jednak woli �adnego z interes�w partykularnych, samo suwerennie okre�laj�ce, na czym polega �dobro powszechne". Zar�wno enuncjacje publiczne towarzysz�ce pracom nad now� ustaw� zasadnicz�, jak i p�niejsze, a tak�e sam tekst konstytucji � zdradza�y wysi�ki zaznaczenia dystansu wobec system�w totalitarnych147